Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Бироқ, фазовий дизайн ёрдамида ижтимоий жараёнларга йўналтирилган таъсир кўрсатишнинг кўп ўлчовли мақсадини белгилаш нафақат меъморчиликнинг ривожланишига, балки «конструктив» географиянинг шаклланишига, иқтисодий ва ижтимоий ҳудудий режалаштиришга ҳам таъсир кўрсатди.

30 -йилларда ташкил этилган ва маълум даражада давоми бўлган бошқа позиция «ҳаёт қуриш» ғоясини енгиш-бу функционализм позицияси. Унинг ижтимоий маъноси маълум бир фаолият турини (функциясини) амалга ошириш учун архитектура воситаларини тақдим этишдан иборат.

«Ҳаёт қуришнинг» кенг кўламли дастурларидан воз кечиб, функционализм ижтимоий жараёнларнинг ўзига хос «технологияларини» фазовий амалга оширишга йўналтирилган.

Кўриниб турган фарқга қарамай, улар битта умумий позициядан келиб чиқади: ижтимоий жараёнларни фазовий тартибга солиш имконияти ва зарурияти, шунингдек, меъморнинг танлов қобилияти ҳақидаги тахмин.

Фазовий ечимни белгилайдиган асосий омиллар кўплаб ижтимоий омиллардир. Функционализмни танқид қилиш функционал асосларни соддалаштириш, ёндашувларнинг «технологизми» билан боғлиқ. «Ҳаёт қуриш» ғояларини танқид қилиш – утопия билан спекулятив қурилиш. Бу танқиддаги умумий нарса – бу ижтимоий вазиятни соддалаштиришнинг ноқонунийлигини тан олиш, меъморий қарорлар қабул қилишнинг ижтимоий асосланиши.

Ҳозирги вақтда архитектуранинг ролини атроф муҳитни шакллантиришдаги фаолият сифатида изоҳлайдиган янги профессионал позиция шаклланмоқда. Фазовий тузилмалар ижтимоий жараёнларни амалга ошириш учун шароит (имконият) сифатида яратилади.

Биноларнинг архитектураси, шаҳарларнинг фазовий тузилмалари уларнинг ҳаётийлиги, иқтисодий ва ижтимоий фойдалилиги, тарихий, маданий ва эстетик қиймати мезонларига мувофиқ кўриб чиқилади ва шаклланади. Бино, шаҳар архитектураси ғояси ижтимоий ҳаёт муҳити сифатида ижтимоий мавзуни (индивидуал, жамоа) ўрганишни ўз ичига олади.

«Ҳаёт қуриш» ва функционализм позицияларидан фарқли ўлароқ, бу ерда фаолиятга унчалик эътибор бермайдиган экологик ёндашув шаклланмоқда (кўп ёки камроқ маънода, фаолият мавзусига, «хўжайин» га). – инсонга, ижтимоий гуруҳга, жамиятга ўз манфаатлари мураккаблигида ҳаракат қилувчи ва шу маънода унинг катта инсонийлигини кўриш керак, амалий маънода, архитектура ижтимоий тараққиётнинг натижаси ва ифодаси сифатида ифодаланиши мумкин. Энг мураккаб мужассамланишлари жамиятнинг ҳудудий ва маънавий маданияти.

Бошқа моддий маданият объектларидан фарқли ўлароқ, жамият ҳаётини ижтимоий ривожланиш сифатида қолдириб, бинолар меъморчилиги ва бундан ташқари, шаҳарлар замонавий ижтимоий жараёнларда ҳақиқий қадрият сифатида сақланиб қолмоқда.

Бу ижтимоий ривожланишнинг турли босқичларининг тарихий қатламидир… Бу ёндашувнинг олдингиларидан тубдан фарқи шундаки, бу нафақат атайлаб қилинган, мақсадли меъморий хатти -ҳаракатларни, балки атроф -муҳитнинг меъморий шаклланишининг бутун табиий жараёнларини кўриб чиқишдир.

Масалан, бу ҳодиса шаҳар қурилишининг оқилона ҳисоб -китобларига қарши бўлган режалар. Яна бир мисол, микрорайонлар аҳолиси томонидан ҳудудни «яшаш» табиий жараёнлари, фақат ретроспектив тадқиқотлар ушбу табиий компонентни кўриш имкониятини беради. Бироқ, дизайнда буни ҳисобга олиш жуда муҳимдир.

Меъморнинг ижтимоий ва меъморий-фазовий хусусиятлар ўртасидаги муносабатни профессионал тушуниши изчил ривожланиши ва мураккаблашишини кўриш мумкин.

Шу билан бирга, бугунги кунда архитектура амалиётида юқоридаги барча ёндашувларнинг конструктив моментларидан фойдаланиш зарурлигини таъкидлаш муҳим:

бино ва шаҳарда функционал дастурларни мақсадли таъминлаш;

ушбу жараёнларнинг ижтимоий субъектининг эҳтиёжлари ва манфаатларини ҳисобга олган ҳолда; шаҳар ривожланишининг табиий тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда, улар кўпинча оқилона режалаштиришга тўғри келмайди.

Шунга кўра, лойиҳа олдидан ижтимоий таҳлил бу компонентларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда тузилиши керак. Лойиҳадан олдинги ижтимоий тадқиқотлар архитектура ва шаҳарсозликнинг барча соҳаларида тадқиқотлар олиб борилмоқда.

Бироқ, улар бино ва иншоотларни, шаҳар объектларини лойиҳалаш учун ҳар хил таркибга эга, ижтимоий жараёнларни ташкил этишнинг турли вазифалари ва дастурларига мос келадиган юқори ҳудудий даражадаги ҳисоб -китоб тизимлари.

Бинолар ва иншоотлар шахслар ва ижтимоий гуруҳлар ҳаётида амалга ошириладиган турли хил ижтимоий функцияларни бажариш учун шаклланади. Бинонинг архитектураси ва яратилган муҳитнинг сифати фаолият субъекти (турар -жойдаги оила, ишлаб чиқариш биносидаги меҳнат жамоаси, театрдаги актёрлар ва томошабинлар) томонидан уюштирилган фаолиятнинг табиати билан белгиланади: унинг технологияси, зарур ижтимоий-психологик, ахборот, гигиеник ва бошқа шартлар…