Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

«Мантиқий утопия» сифатида идеал турни яратишда эмпирик боғликликлар кетма-кет соф мантиқий (идеал) боғланишлар билан алмаштирилади – яъни ҳақиқат инкор қилинади буни идеал типдаги фарқ ва эмпириклик исботлаши керак. Тўғри ҳақиқатан ҳам идеал типик дизайн билан ишлашга биринчи уринишда ажралишнинг аниқлиги йўқолади.

Макс Вебер назарияси ва конструктив назариётчилар ўртасидаги мулоқот.

Архитектура дизайнида идеал типик таҳлилни қўллаш имкониятларини (салоҳиятини) баҳолаш учун мисол сифатида, собиқ СССРда идеал ижтимоий уй учун дизайн ечимларини ишлаб чиқиш бўйича конструктивистларнинг ишларини кўриб чиқишимиз мумкин.

Бу жараёнда Вебернинг 20—30 йиллардиги совет меъморчилиги назариётчилари билан яширин мунозарасини кузатиш мумкин. Олдиндан айтиб ўтиш жоизки, бу мисол фақат унинг мавкуравий ғояси (дастлабки босқичда) билан амалий қизиқиш уйғотади. «Саноат санъати» совет назариётчиларининг фикрича улар ишлаб чиққан утопик шиорлар ижтимоий воқеликнинг ҳақиқий мазмунини ифодалайди, бу уй-жой (коммунал уйлар) ғояларини объектив аҳамиятли (тўғри) деб тасдиқлайди ва шунинг учун эмпирик тарзда амалга оширилади, гигиена ва қулайлик талаблари.

Қаттиқ иқтисодий шартлар босими остида олиб борилган маълум бир курсдан сўнг, догматизм, соддалаштириш, ҳаддан ташқари схемалаштириш ва дизайннинг пасайишига олиб келди.

20 йилларда Россияда янги тарихий ҳамжамият вужудга келди, уни кўп миллатли собиқ Совет Иттифоқи намойиш этди, у мамлакат аҳолиси учун янги турмуш даражаси ва воқеликка муносабатни аниқлади.

«Халқаро меъморчилик» ва штатнинг кескин иқтисодий шароитлари ҳақидаги шиорлар утопик жамиятда янги турмуш тарзининг стандарти бўлишга даъво қиладиган экспериментал объектларни ишлаб чиқишнинг соддалиги ва рационаллигини ривожлантириш йўналишини белгилаб берди. Архитектурадаги аскетизм жамоатчилик фикрини қўллаб-қувватлади, бу эса профессионал доираларда ўз тарафдорлари доирасини кенгайтирди.

Конструктивизм ҳаракатига қўшилганларнинг аксарияти «ишлаб чиқариш санъати”нинг мафкурачилари эди. Улар рассомларни «онгли равишда фойдали нарсаларни яратишга» ундашди ва қулай нарсалардан фойдаланадиган ва фаровон шаҳарда яшайдиган янги уйғун одамни орзу қилишди.

Конструктив назариётчилардан бири Б. Арватов шундай деб ёзган эди:

«…Улар гўзал танани тасвирламайдилар балки ҳақиқий тирик баркамол инсонни тарбиялайдилар; ўрмонни бўяш учун эмас, балки боғлар етиштириш учун; деворларни расмлар билан безаш учун эмас, балки бу деворларни бўяш учун…».

Конструктивист меъморлар употиянинг ижтимоий идеалини – «кундалик ҳаётнинг социализациясини”мужассамлаштиришга эътибор қаратдилар, бунинг учун бу жойнинг конкретлиги муҳим эмас эди. «Янги одам» яратиш ғояси янги уй – жой шаклланишига олиб келди, у ерда одамлар ҳаётнинг коллектив шаклларига қўшилишлари, уй ишларининг юкидан кичик ва хусусий нарсалардан озод бўлишлари мумкин эди.

1920 йилларнинг охирида ишчилар турар-жойларининг янги турлари ҳақида мунозара бошланди, уларнинг асосийси таклиф қилинаётган коммунал уй эди. Муҳокама иштирокчилари эски меъморий майдонларда янги турмуш тарзини қуриш мумкин эмаслигига ишонишди.

1926 йилда меъморий лойиҳалар танлови ташкил этилди, унинг ташкилотчилари иштирокчилар олдида вазифа қўйдилар: «…аёл учун ёқимли дам олиш жойига оғир юк». албатта бунга «давр қизиқиши» эмас, ҳақиқий қашшоқлик сабаб бўлган. Шунга қарамай бу вақтда ишчилар синфининг ўз-ўзидан ўсиши натижасида пайдо бўлган, ўзига хос ижтимоий тартиб пайдо бўлди, бу «аъзолари оиласи ва таниш муҳитидан узилган, на мулкий, на кундалик кўникмаларга эга бўлган бир хил жамоалар”эди.

Коммуналар ғояси романтизация қилинди ва ижтимоийлаштирилган ҳаёт дастурлари ва патриархал оилани йўқ қилишга олиб келди (ёшларнинг мафкуравий муносабатига таъсир кўрсатди).

Коммуналар тизимининг шаклланиши жамиятни қуриш стратегик режасини бир қисми сифатида эълон қилинди. Ҳар бир инсон ўзини оқилона тутади (юз фоиз коммунар каби) ва бошқалардан фарқи бўлмайди; на моддий, на маънавий ва маданий. Ҳаётий вазиятнинг аниқ модели таклиф қилинди (инсон жараёнлари оқими учун идеал шароитлар).

Уйдаги барча жараёнлар қатъий тартибга солинган. «Ҳаёт сценарияси”ни жойлаштиришга мувофиқ, биноларнинг фазовий ўлчамлари ҳисоблаб чиқилган ва ҳаракат билан шуғулланувчи одам ҳаракатланадиган траекторияларга мувофиқ элементар функционал зоналарнинг контурлари ўрнатилган.