Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Падзеі 1917 года спрыялі росту БСГ у Беларусі і ўзнікненню яе арганізацый у Петраградзе, Маскве, Кіеве, Казані ды іншых буйных гарадах. Грамада хутка зрабілася сама значнай палітычнай сілай беларускага нацыянальнага руху. Час вылучыў новых лідэраў, сярод якіх былі Алесь Прушынскі (Алесь Гарун), Аркадзь Смоліч, Язэп Варонка, Язэп Дыла, Браніслаў Тарашкевіч, Алесь Чарвякоў, Палута Бадунова, Зміцер Жылуновіч, Сымон Рак-Міхайлоўскі...

Грамада стала адным з галоўных арганізатараў Першага Ўсебеларускага з'езда ў снежні 1917 года. Пасля разгону гэтага прадстаўнічага кангрэса бальшавікамі частка сяброў БСГ, якая трымалася нацыянальна-дэмакратычнай арыентацыі, узяла курс на стварэнне незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі.

Уладзімір АРЛОЎ

Ініцыятарам стварэння на кааператыўных асновах гэтай выдавецкай суполкі лічыцца выкладчык Пецярбургскага ўніверсітэта Браніслаў Эпімах-Шыпіла, вакол якога аб'ядналася група беларускіх інтэлігентаў, што жылі ў сталіцы імперыі. Узначаліў і напачатку фінансаваў таварыства адзін з заснавальнікаў беларускага нацыянальна-вызвольнага руху Вацлаў Іваноўскі. Першы параграф статута суполкі сведчыў пра яе асветніцкія мэты: «Таварыства ўстанаўляецца для таго, каб друкаваць і шырыць памеж людзёў ксёнжкі беларускія і ўсё, што датычэ Беларусі».

Сваю дзейнасць суполка распачала з выдання беларускіх падручнікаў. Першай выпушчанай у свет кнігаю стаў «Беларускі лемантар», аўтарам якога быў Карусь Каганец. Следам за ім выйшла складзенае Цёткай «Першае чытанне для дзетак беларусаў». Гэтыя кніжкі былі выдрукаваныя спачатку лацінкаю, а потым, паўторна, кірыліцай.

У 1906 годзе ў выдавецтве выходзяць першыя беларускамоўныя паштоўкі, што ў тагачасных аб'явах называюцца пісулькамі. Гэта былі партрэты пісьменнікаў, сялянскія тыпы, краявіды. Сярод першых дзесяці паштовак - «Дом Тадэвуша Касцюшкі ў Марачоўшчыне», «Мужыкі з-пад Слуцка», «Парабковая дворная хата», «Дудар беларускі», «Францішак Багушэвіч (М.Бурачок) - пясняр беларускі», «Вінцук Марцінкевіч - пясняр беларускі», «Янка Лучына - пясняр беларускі». Пазней суполка выпусціла яшчэ болей за дзесятак «пісулек»: «Беларускае евангелле ХV в.», «Апостал Скарыны», «Беларуская біблія ХVІ в.»...

Дзякуючы намаганням таварыства пабачылі свет першыя кніжкі Янкі Купалы «Жалейка», Змітрака Бядулі «Абразкі», Цішкі Гартнага «Песні», а потым Купалавы зборнікі «Сон на кургане» і «Шляхам жыцця». За 1907-1908 гады была выдадзеная серыя «Беларускія песняры» з шасці тамоў, якая пачыналася з «Дудкі беларускай» Францішка Багушэвіча. Апрача «Дудкі» чытачы атрымалі ягоны ж «Смык беларускі», а таксама «Пана Тадэвуша» А.Міцкевіча, «Гапона», «Вечарніцы», «Шчароўскія дажынкі» і «Купалу» Дуніна-Марцінкевіча. Кожны том меў наклад 4300 паасобнікаў.

Распачатае суполкай сістэматычнае выданне беларускіх кніг прыцягнула ўвагу царскай цэнзуры. Старшыня Віленскага часовага камітэта па справах друку ў верасні 1908 года паслаў калегам з адпаведнай сталічнай установы запыт-данос пра магчымасць «допущения к обращению» «Жалейкі», «Дудкі» і «Смыка». Пецярбургскай судовай палаце было прапанавана кнігі гэтыя арыштаваць, а супроць аўтараў пачаць судовую справу. Арышт з «Жалейкі» палата зняла, а супроць нябожчыка Мацея Бурачка рыхтаваўся працэс.

У Вільні, Менску, Пецярбурзе, Полацку, Слуцку ды іншых гарадах нацыянальная інтэлігенцыя стварала тады шматлікія музычна-драматычныя гурткі, якія ладзілі гэтак званыя «беларускія вечары». Дзеля патрэбаў гэтых адраджэнцкіх гурткоў таварыства выпусціла дзесяць перакладных і арыгінальных драматычных твораў, сярод якіх «Модны шляхцюк» Каруся Каганца, «У зімовы вечар» Элізы Ажэшкі, «Мядзведзь» Чэхава ды іншыя. Выдавецтва лічыла сваёй задачаю і выданне беларускіх песняў. З Пецярбурга па Беларусі быў разасланы зварот такога зместу: «Выдавецкая суполка... вельмі просіць, каб тыя, што знаюць музыку і могуць запісваць матывы песняў з голасу вясковых людзей, памаглі сабраць ноты ўсіх беларускіх песняў і выдаць. З прысланых матываў некаторыя суполка пастаралася б перавярнуць на хор, а некаторыя прыспасобіць да спеву з акампанементам... Усякі, хто прылучыцца да гэтай працы, атрымаець без платы пекнае выданне ўсіх нот беларускіх песняў з вялікім падзякаваннем».

Таварыства «Загляне сонца і ў наша ваконца» зрабіла спробу стварыць беларускі літаратурна-грамадскі часопіс, якім, па сутнасці, стаў альманах «Маладая Беларусь». Нягледзячы на тое, што выйшла ўсяго тры нумары, альманах пакінуў у гісторыі нашага прыгожага пісьменства прыкметны след. На ягоных старонках упершыню з'явіліся драматычная паэма Янкі Купалы «Сон на кургане», шмат якія апавяданні Цёткі і Змітрака Бядулі, вершы Канстанцыі Буйлы, Янкі Журбы, Цішкі Гартнага...