Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

На пачатку лета кіраўніцтва паўстаннем зноў перайшло ў рукі «чырвоных». Рэвалюцыйны ўрад, названы Выканаўчым аддзелам Літвы, неўзабаве ўзначаліў Кастусь Каліноўскі. Ён і ягоныя прыхільнікі ахвярна спрабавалі ўзняць на барацьбу сялянства, зрабіць больш дзейнымі мясцовыя рэвалюцыйныя камітэты. Аднак паўстанне ўжо было асуджанае на паразу.

Задушэннем вызвольнай барацьбы кіраваў разумны і жорсткі царскі сатрап М.Мураўёў, што за свае крывавыя «подзвігі» атрымаў мянушку Вешальнік. Ён не грэбаваў ніякімі сродкамі: дзейнічаў подкупамі і ашуканствам, падпісваў смяротныя прысуды і загадваў заліваць магілы экскрэментамі, каб не дапусціць там патрыятычных маніфестацый. Тым не менш асобныя аддзелы на захадзе Беларусі змагаліся да канца 1863 года.

Агульная колькасць паўстанцаў, палеглых у баях у «Северно-Западном крае», невядомая. Пакараных ваенна-палявымі судамі і без суда налічвалася 18 500. 128 былі павешаныя або расстраляныя, 853 пайшлі на катаргу, 11 502 - у высылку.

Паўстанне 1863 года было адным з нешматлікіх у гісторыі ХІХ стагоддзя прыкладаў, калі, па сутнасці, купка ўзброеных людзей, абараняючы сваю чалавечую і нацыянальную годнасць, паўстала супроць велізарнай імперыі. Тры эўрапейскія народы - беларусы, палякі і летувісы - коштам жыццяў сваіх найлепшых сыноў выказалі пратэст супроць расейскага феадалізму, абсалютызму і дэспатызму, засведчыўшы прыхільнасць да канстытуцыйнасці і парламентарызму.

Царызм патапіў паўстанне ў крыві, але насуперак гэтаму ў народзе мацнела пачуццё нацыянальнае годнасці. Сярод паўстанцаў 1863-га было ўжо нямала тых, хто ваяваў не за Рэч Паспалітую, а за Беларусь. Інсургенты мелі беларускую газету, у іх шэрагах змагаліся беларускія пісьменнікі Францішак Багушэвіч і Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Гэта прагучала для расейскіх уладаў трывожным сігналам, і нацыянальны прыгнёт рэзка ўзмацніўся. Звяртаючыся да беларускага дваранства, галоўны начальнік «Северо-Западного края» М.Мураўёў казаў: «Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край».

Уладзімір АРЛОЎ

Яго па праве называюць адным з бацькоў беларускага адраджэння.

Нарадзіўшыся ў сям'і паўстанца 1863 года, змагара за Рэч Паспалітую Абодвух Народаў, Іван Луцкевіч стаў змагаром за незалежную Беларусь. Вядома, што ў юначыя гады на яго погляды значна паўплывалі сваімі творамі Францішак Багушэвіч і бацькаў знаёмы Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч.

Пад час навучання ў Менскай класічнай гімназіі 16-гадовы Іван разам з маладзейшым на тры гады братам Антонам заснавалі гурток, сябрамі якога валодалі ідэі нацыянальнай і сацыяльнай справядлівасці. Канчаткова пераканацца ў тым, што яны - беларусы, братам дапамагала сустрэча з адданым працаўніком адраджэння пісьменнікам і мастаком Карусём Каганцом (Казімірам Кастравіцкім).

У 1902 годзе браты Луцкевічы паступілі ў Пецярбургскі ўніверсітэт: старэйшы - на юрыдычны факультэт, малодшы - на фізічна-матэматычны. Потым Іван вучыўся ў Маскоўскім археалагічным інстытуце, а Антон атрымаў адукацыю юрыста ў Дэрпцкім універсітэце.

Разам з аднадумцамі з Пецярбурга і Вільні сыны паўстанца зрабіліся сябрамі Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады. Маладыя рэвалюцыянеры мелі на мэце барацьбу супроць царызму, за дэмакратычную Расею і аўтаномію Беларусі, за перадачу сялянам панскай, царкоўнай і скарбовай зямлі, за правы беларускай мовы. Пры канцы 1903 года адбыўся ўстаноўчы з'езд Беларускай Сацыялістычнай Грамады (БСГ). Іван Луцкевіч стаў яе сапраўдным лідэрам, а Антон - галоўным ідэолагам і публіцыстам партыі. Беларускія сацыялісты чынна ўдзельнічалі ў рэвалюцыйных падзеях таго часу. Менавіта Іван Луцкевіч пад выглядам замоўцы з'явіўся пасля вядомага Курлоўскага расстрэлу ў Менску на фабрыку Якабсона, гудок якой даў сігнал да ўсеагульнай стачкі пратэсту.

У доме Луцкевічаў хавалі зброю, якую назапашвалі для баявых групаў Грамады. Звесткі пра гэта дайшлі да паліцыі, Іван разам з братам мусіў таемна выехаць у Вільню і перайсці на нелегальнае становішча, узяўшы мянушку Іван Міхальчук.

У былой сталіцы Вялікага Княства Іван Луцкевіч узяў удзел у стварэнні першай легальнай беларускай газеты «Наша Доля», а затым разам з братам і сацыялістам Аляксандрам Уласавым заснаваў новае выданне - «Нашу Ніву», што адыграла выключную ролю ў нацыянальным адраджэнні, згуртаваўшы вакол сябе найлепшыя сілы інтэлігенцыі.