Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

У 30-х гадах ХVІІІ стагоддзя, калі стараства было ў арэндзе ў братоў Гдаля і Шмуйлы Іцкавічаў, становішча крычаўскіх сялянаў зрабілася зусім невыносным. Зверствамі і вынаходлівасцю ў незаконным спагнанні грошай Іцкавічы перасягнулі ўсіх папярэднікаў. Яны вымагалі ад сялян павышанага чыншу, але нярэдка не выдавалі квіткоў пра аплату і потым, спасылаючыся на адсутнасць дакументаў, патрабавалі грошы зноў. За карыстанне млынам Іцкавічы бралі не дзесятую, як звычайна, а сёмую мерку збожжа. Раз'язджаючы з узброенай вартаю па вёсках, Іцкавічы збіралі «падарункі» і «пачастункі».

Крычаўцы слалі князю Гераніму скаргі-суплікі, але слугі Гдаля і Шмуйлы часта лавілі пасланцоў на дарогах і чынілі жорсткую расправу. Войта вёскі Селішчы Васіля Вашчылу за тое, што ездзіў са скаргамі, аднойчы збілі на горкі яблык і кінулі ў астрог, а другім разам пакаралі 150 бізунамі. Дзеля праверкі суплікаў Радзівіл прысылаў сваіх «камісараў», але Іцкавічы падкуплялі іх або абвяшчалі камісарамі сваіх людзей. Адзін такі падстаўны камісар Шыманскі сабраў у 1740 годзе ад сялянаў 200 тысяч квіткоў на выплачаны чынш, а потым знік, пасля чаго Гдаль са Шмуйлам пачалі нанова збіраць ужо спагнаныя падаткі. Прыкладна так дзейнічаў і наступны часовы гаспадар стараства арандатар Марціян Літавор Храптовіч. Крычаўцы пісалі ў сваіх скаргах, што «пан Храптовіч не лепшы за габрая-арандатара».

Напрыканцы 1743 года сяляне, баронячы свае правы, узяліся за зброю. Яны знішчалі кабальныя дакументы, грамілі дамы звязаных з арандатарамі шляхцічаў, купцоў і ліхвяроў. На чале паўстання сталі Васіль Вашчыла і бурмістр Іван Карпач, а таксама Стэсь Бочка, Васіль Вецер, Навум Буян ды іншыя сялянскія правадыры, у чые рукі перайшла ўлада ў старастве.

Геранім Радзівіл накіраваў супраць крычаўцаў сваё добра ўзброенае і абвучанае прыватнае войска - колькі сотняў пяхоты і казацкай конніцы з гарматамі, на чале якога быў пастаўлены палкоўнік Пястжэцкі. Вестка пра гэта толькі павялічыла шэрагі ўдзельнікаў паўстання.

У студзені 1744 года дзвюхтысячнае паўстанцкае войска атакавала крычаўскі замак. Сяляне і частка прымкнулых да іх мяшчанаў мелі на ўзбраенні ў лепшым разе стрэльбы і ручніцы, а то й проста дзіды з косамі. Не маглі спрачацца з замкавай артылерыяй і колькі паўстанцкіх гарматаў, што былі зробленыя з дубу і стралялі ўсяго адзін раз. Прыступ захлынуўся. Сялянскае войска страціла болей за сотню чалавек забітымі, пяцьсот параненымі і 77 палоннымі. Палову палонных палкоўнік Пястжэцкі загадаў павесіць, а палову пасадзіць на палю.

Нягледзячы на паразу, паўстанцы не склалі зброі. У іх табары ў вёсцы Царковішчы сабралася блізу чатырох тысяч людзей. Васіль Вашчыла з паплечнікамі распрацаваў план, паводле якога меркавалася ўзяць крычаўскі замак у аблогу і змусіць гарнізон да капітуляцыі. Пачуўшы пра такія намеры ад сваіх выведнікаў, Пястжэцкі вырашыў ударыць першы, пагатоў ён якраз атрымаў падмацаванне з Себежа і Невеля і меў пад сваёй рукой чатыры сотні спрактыкаваных ваякаў.

Напярэдадні таго дня, калі сяляне меліся пачынаць аблогу, карнікі непрыкметна наблізіліся да Царковішчаў і раніцою знянацку напалі на паўстанцкі табар. Больш за дзве сотні бунтаўнікоў было забіта, 176 трапіла ў палон, астатнія рассеяліся. 60 палонных Пястжэцкі адразу ж пакараў смерцю. Неўзабаве ягоныя людзі схапілі бальшыню завадатараў.

Пасля канчатковага задушэння хваляванняў у Крычаў з конным аддзелам на трыста шабляў прыехаў сам дзяржаўца Геранім Радзівіл. Над кіраўнікамі паўстання адбыўся суд, пастановаю якога шаснаццаць з іх чакала смерць. Страта адбылася 26 лютага 1744 года. Івана Карпача, Стэся Бочку, Васіля Ветра, Навума Буяна, Мікіту з Бароўкі, Івана Труса, Васіля Пачаёнка і Ваську Косціна жывымі пасадзілі на палю. Іван Дакука, Захарка Сямашка, Іванішка з Баранкова і Мікіта з Тупічына сустрэлі смерць на шыбеніцы. Сямёну Варону, Ігнату Малунёнку, Івану Крывулю і Івану Галёнцы кат адсек галовы. Сакратару бунтаўнікоў сыну Стэся Бочкі князь Геранім загадаў адрэзаць вушы і выпаліць на лобе шыбеніцу.

Барацьба крычаўцаў, нягледзячы на паразу, дала простаму люду палёгку. Радзівіл адмовіўся, у прыватнасці, ад здачы стараства ў арэнду, зняў шэраг абмежаванняў у сялянскім гандлі, пайшоў на іншыя ўступкі.

Васілю Вашчылу ўдалося ўцячы на Ўкраіну, але і туды дацягнуліся рукі Радзівілавых слугаў: неўзабаве галоўны правадыр паўстання раптоўна памёр.

Уладзімір АРЛОЎ