Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Галоўным жыццёвым клопатам Васіль Цяпінскі зрабіў адукацыю народа. Дзеля гэтага ён узяўся перакладаць на беларускую мову Евангелле і на ўласныя грошы заснаваў у сваім маёнтку Цяпіна (цяпер Чашніцкі раён) друкарню. Гэтая цяжкая ды карпатлівая праца патрабавала вялікіх сродкаў, якіх асветнік не меў. Паводле свайго прызнання, ён здолеў перакласці і надрукаваць толькі тэксты Евангелляў ад Мацвея і Марка, а таксама - часткова ад Лукі. Асветнік меўся выдаць і Катэхізіс, аднак гэты намер застаўся няспраўджаны.

«Евангелле» Васіля Цяпінскага надрукаванае ў два слупкі - на царкоўнаславянскай і беларускай мовах са шматлікімі тлумачэннямі і спасылкамі на крыніцы. Прыгожае аздабленне ініцыяламі і арнаментамі нагадвае віленскія кнігадрукі Скарыны.

Выдатным помнікам нашай сярэднявечнай літаратуры з'яўляецца прадмова да Евангелля, якая дайшла да нас у рукапісе і захоўваецца ў Пецярбургскай бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына. Ні ў якай іншай прадмове з тагачасных беларускіх выданняў мы не знойдзем такой, як у Цяпінскага, грамадзянскай жарснасці і вастрыні. Асветнік усхвалявана піша пра неабходнасць культурнага ўздыму і згуртаванасці беларусаў - свайго «славного народа» - перад пагрозаю паланізацыі. Ён адстойвае права на адукацыю на роднай мове, а тым, хто цураўся «науки в слове своем», раіць успомніць братоў Кірылу і Мяфода, якія сталі гонарам славянскай культуры.

Цяпінскі заклікае свецкіх і духоўных валадароў захоўваць традыцыі і звычаі продкаў. «Бо а хто богобойный не задержить, на такую казнь божую гледечи, хто бы не мусил плакати, видечи так великих княжат, таких панов значных, так много деток невинных, мужов с жонами з таком зацном русском, а злаща перед тем довстипном, ученом народе езыка своего славного занедбане а просто взъгарду, с которое за покаранем панским оная ясная их в слове божьем мудрость, а которая им была, праве, яко врожоная, гды от них отишла, на ее местьце на тых мест такая оплаканная неуметность пришла, же вжо некоторые и письмом се своим, а злаща в слове божем встыдают?!»

З абурэннем ён піша пра неадукаванасць і рэнегацтва праваслаўнага духавенства, што адмаўлялася ад роднай мовы, лічачы яе занадта грубаю для храма, тым часам як само яно дрэнна валодала прынятай у набажэнстве царкоўнаславяншчынай, а сваіх дзяцей выпраўляла вучыцца ў польскія школы. Звяртаючыся да гісторыі, асветнік гаворыць, што славяне далі прыклад іншым эўрапейскім народам, калі «своим власным езыком от так давного часу слово божее выложили».

Прадмова дыхае патрыятызмам аўтара, які аддае Бацькаўшчыне свае сілы і «ўбогую маетность», каб не даць ёй загінуць у цемры і невуцтве. Бальшыня беларусаў вызнавала ў той час праваслаўе, Васіль Цяпінскі быў пратэстантам, але як сапраўдны гуманіст ён узняўся да разумення таго, што рэлігійныя погляды - гэта прыватная справа кожнага чалавека, які ніколі не мае права забываць пра агульнанародныя інтарэсы.

Уладзімір АРЛОЎ

З'яўленне манахаў Таварыства Ісуса ў Полацку звязана з абяцаннем Сцяпана Батуры: пад час цяжкай аблогі Полацка ён дакляраваў у выпадку перамогі зафундаваць у Полацку езуіцкі кляштар, што і было выканана. 2 ліпеня 1580 года ўжо адбылася закладка езуіцкага калегіума, на якой прысутнічаў сам манарх. Першым рэктарам стаў славуты царкоўны і палітычны дзяяч Рэчы Паспалітай Пётра Скарга. У першы навучальны год бацькі прывялі да манахаў толькі пяць вучняў, ды хутка бар'ер недаверу быў зламаны, і ў калегіум паступілі нават сыны праваслаўнага полацкага епіскапа Феафана і ваяводы Мікалая Дарагастайскага, што быў заўзятым кальвіністам.

Езуіцкія школы Беларусі, як і ўсяго свету, кіраваліся прынятым генеральнай кангрэгацыяй ордэна ў 1581 годзе дакументам пад назовам «Спосаб і лад навучання», у аснову якога леглі працы прагрэсіўных педагогаў эпохі Рэнесансу і прынцыпы адукацыі Парыжскага ды іншых эўрапейскіх універсітэтаў і які быў складзены так грунтоўна і прадбачліва, што дзейнічаў да ХІХ стагоддзя.

Таварыства Ісуса стварыла найлепшую для свайго часу сістэму асветы. Айцы-езуіты вучылі задарма, не патрабавалі ад шкаляроў быць каталікамі ад нараджэння або мяняць веру; неабавязкова было належаць да шляхоцкага ці духоўнага стану: у калегіумы ахвотна прымалі дзяцей месцічаў і сялянаў. Не дапускаючы доўгіх пастоў, шкаляроў добра і разнастайна кармілі, шмат увагі аддавалі фізічнаму выхаванню і правілам паводзінаў сярод простага люду і ў вышэйшым свеце.