Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Бліскучая перамога на Уле сарвала планы царскіх ваяводаў зрабіць паход углыб Вялікага Княства Літоўскага і змусіла іх павярнуць свае палкі ад Воршы назад.

Раз'ятраны разгромам на Уле і ўцёкамі свайго былога паплечніка князя Андрэя Курбскага, Іван Жахлівы шукаў палёгкі ў расправе над полацкім палонам. Аднаго разу проста ад бяседнага стала цар і застоліца кінуліся ў крамлёўскія сутарэнні, дзе сядзелі вязні. Здаволіліся адно тады, як зарэзалі болей за сотню бяззбройных знясіленых людзей, а потым вярнуліся да хмяльных сталоў - дапіваць. Вядома, што ў той разні полацкі шляхціч Быкоўскі выхапіў у цара з рук дзіду, але сілаў на тое, каб адправіць яго ў магілу, ужо не хапіла.

Увосень таго ж 1564 года да Полацка падступіла нашае войска на чале з Радзівілам і Курбскім. На прапанову здавацца новы царскі ваявода Пётр Шчанятаў, ведаючы, што да яго ідуць палкі з Вялікіх Лукаў, адказаў гарматнымі стрэламі. Баючыся акружэння, гетман зняў аблогу і пераправіўся на левабярэжжа. Пасля гэтага на працягу пятнаццаці гадоў значных баявых дзеянняў у полацкім наваколлі не было. Час ад часу адбываліся адно памежныя сутычкі. Атрад Бірулі, напрыклад, разбіў пад пабудаваным маскоўцамі замкам Сітна чатыры сотні стральцоў, захапіў шмат пораху, куляў і 120 цяжкіх стрэльбаў-гакаўніц, а саму фартэцу спаліў.

Зацішша доўжылася, пакуль у снежні 1576 года вялікім князем літоўскім не быў абраны сямігародскі ваявода вугорац Іштван Баторы, або, як яго называлі беларусы, Сцяпан Батура, - выдатны палітык і таленавіты ваявода. Стаўшы на чале дзяржавы, ён прысягнуў заўсёды асабіста ўзначальваць войска і вярнуць усе заваяваныя маскоўскімі царамі землі.

Уладзімір АРЛОЎ

Акт аб'яднання Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства, прыняты на супольным сойме 1569 года ў Любліне, дакляраваў адзіную Рэч Паспалітую (г.зн. Рэспубліку). І хоць яна мела характар федэрацыі, ранейшая самастойнасць Вялікага Княства абмяжоўвалася. Тады, намагаючыся адстаяць суверэнітэт, патрыятычныя колы нашай краіны стварылі новую рэдакцыю зводу законаў - славуты Статут 1588 года, які касаваў многія артыкулы Люблінскай вуніі.

Дзякуючы вуніі Вялікае Княства Літоўскае, хоць і не атрымала ад палякаў той дапамогі, на якую разлічвала, змагло пераможна скончыць вайну з Іванам Жахлівым ды паправіць гаспадарку. Але, з другога боку, вунія адкрыла браму шырокім польскім уплывам. Польская мова, каталіцкі абрад лёгка пераймаліся беларускай арыстакратыяй як больш прэстыжныя. З наступам контррэфармацыі ў традыцыйна талерантнай краіне пачала нарастаць рэлігійная нецярпімасць. Царкоўная вунія, прынятая ў 1596 годзе ў Берасці, не зняла, а толькі абвастрыла канфесійны разлад. Творчыя сілы народа марнаваліся непатрэбным нутраным змаганнем, і толькі праз стагоддзе грэка-каталіцтва стала верай бальшыні беларусаў.

Бадай, толькі для гаспадарчага развіцця канец ХVІ - першая палова ХVІІ стагоддзя сталі найлепшымі часамі. Шматкроць павялічылася колькасць гарадоў і мястэчкаў, з'явіліся новыя рамёствы, была праведзеная аграрная рэформа, актывізаваўся гандаль. Беларускія майстры карысталіся аўтарытэтам далёка за межамі нашай дзяржавы, іх вырабы экспартаваліся ў Эўропу і Азію. Але ў сярэдзіне ХVІІ стагоддзя Беларусь скаланулі небывалыя датуль войны і знішчэнні.

Спачатку занялося паўстанне ўкраінскіх казакоў на чале з Багданам Хмяльніцкім, полымя якога ахапіла таксама поўдзень ды ўсход Беларусі. Скарыстаўшы момант, Маскоўскае царства развязала вайну з Рэчай Паспалітай, супраць якой неўзабаве выступіла і Швецыя. Масква кінула асноўныя сілы на Беларусь. Вялікае Княства проста не мела такога войска, каб абараніцца ад стотысячнай арміі цара Аляксея Міхайлавіча. Захапіўшы Беларусь, маскоўскія ўлады ператваралі нашыя землі ў свае правінцыі. Жыхароў забіралі ў палон у сваё царства, дабро вывозілі, вёскі палілі, гарады разбуралі. Здзекі і гвалт чужынцаў выклікалі шырокі народна-вызвольны рух, які стаў пачаткам традыцыі беларускай народнай партызанкі. Нацярпеўшыся, просты люд чынна дапамагаў рэгулярнаму войску вызваляць сваю зямлю.

Вайна прывяла Беларусь да эканамічнай і дэмаграфічнай катастрофы (з прыкладна 2 мільёнаў 900 тысяч чалавек засталося ўсяго 1 мільён 350 тысяч). Колькасць насельніцтва не магла аднавіцца цэлае стагоддзе. Знясілены і зруйнаваны край ужо не выяўляў супраціву паланізацыі. У 1696 годзе польская мова была абвешчаная афіцыйнай мовай Вялікага Княства.