Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Наводзячы парадак, гарадскія ўлады не цырымоніліся з парушальнікамі. Полацкі мешчанін Марцін Какорка аднойчы ўзяў ды аблаяў бурмістра. Відаць, потым і дзесятаму заказаў, бо гарадскі кат публічна адлічыў яму на рынку сорак бізуноў, а рада на цэлы год забараніла аматару лаяцца са службовымі асобамі займацца сваім рамяством.

Багатыя жыхары хацелі кіраваць паўнаўладна, бяднейшыя змагаліся за свае правы. Месцічы вымагалі, каб іхныя дэпутаты правяралі ўсю дзейнасць магістрата. Такія ператрускі часам выяўлялі злоўжыванні, вельмі падобныя на сучасныя. Замяць некаторыя было цяжка, і тады парушальнікамі займаліся суддзі. Полацак доўга гаварыў пра суд над бурмістрам Даніэлем Клібневічам. Праз подкупы ён дамогся выбрання радцам свайго швагра Курбатовіча, прысабечваў падаткі і рознымі хітрыкамі паклаў у кішэню тысячу залатовак. Побач з ім на лаве падсудных сядзеў радца Міхневіч, які наклаў лапу на падаткі з полацкіх корчмаў. Бурмістр Мікола Зелядніцкі вызначыўся тым, што, карыстаючыся службовым становішчам, прызначыў свайго зяця Яна Лашкевіча магістрацкім пісарам і пачаў разам з ім чыніць суд не ў ратушы, як належыць, а ў сябе дома.

Але адкрытасць дзейнасці магістрата і строгая справаздачнасць перад месцічамі былі дастаткова надзейнымі перашкодамі для пашырэння карупцыі ды іншых злоўжыванняў. У чэрвені 1676 года ў Полацку адбыўся сход «магистратских особ всех трех сессий і посполитых», які запрапанаваў гарадскім уладам скласці падатковую ведамасць разам з «поспольством» (простымі гараджанамі) і, збіраючы падаткі, «не отступать як пана радного, так и посполитого, богатого и убогого, без ниякое коррупции, не так, як перед тем».

У Масковіі, а потым у Расейскай імперыі, дзе панавалі дзікія феадальныя парадкі, магдэбургскага права, паводле якога жылі эўрапейскія гарады, ніколі не існавала. Нядзіва, што, захапіўшы ў канцы ХVІІІ стагоддзя Беларусь, імператрыца Кацярына ІІ адразу ж выдала адмысловыя ўказы аб скасаванні самакіравання і ўсіх старых гарадскіх вольнасцяў.

Уладзімір АРЛОЎ

Вітаўт не мог доўга цешыцца становішчам служылага князя, у якім апынуўся пасля Крэўскай вуніі. Натхнёны падтрымкай апазіцыйных да Ягайлы сілаў, узімку 1389/90 года Вітаўт узняў супроць свайго брата ўзброенае паўстанне. Захапіць Вільню, у якой сядзела польская залога, не здолеў і мусіў уцякаць, як і ў 1382 годзе, да нямецкіх рыцараў. Ордэну ж з'яўленне Кейстутавіча было жаданай падставай для агрэсіі, таму крыжакі ўзяліся актыўна дапамагаць Вітаўту ў барацьбе за віленскі пасад. Балазе той стаў васалам прускіх рыцараў ды перадаў ім ва ўладанне Жамойць.

Адтуль, з Ордэна, пры дапамозе магістра Конрада Валенрода і яго крыжацкага войска Вітаўт распачаў сапраўдную вайну за ўладу. Ужо ў 1390 годзе паспрабаваў авалодаць Вільняй, у 1391-м захапіў замак у Горадні, а ў 1392-м заняў Новагародак і Мерач ды зноў стаў пагражаць сталіцы. Вітаўта падтрымлівалі шырокія колы грамадскасці, незадаволеныя цэнтралізацыйнай палітыкай Ягайлы. Яны змагаліся ў імя свайго краю, старой веры, старых звычаяў.

Ужо праз які год Ягайла, сутыкнуўшыся з моцнай ваеннай сілай і варожым стаўленнем насельніцтва Вялікага Княства да яго, пераканаўся, што без кампрамісу з Вітаўтам не здолее ўтрымаць пад сваёй уладай усю тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага. Каб супакоіць Вітаўта, а галоўнае - развесці яго з крыжакамі, сама небяспечнымі ворагамі і Польшчы, і Вялікага Княства, ён пайшоў на таемныя перамовы са стрыечным братам. Вітаўту былі прапанаваныя ўладанні яго бацькі Кейстута - і той згадзіўся адмовіцца ад паслугаў Ордэна.

У канцы чэрвеня 1392 года Кейстутавіч выехаў з крыжацкага Рытэрсвэрдэна быццам бы для нападу на Панямонне, але потым нечакана вярнуўся, спаліў Рытэрсвэрдэн і яшчэ два рыцарскія замкі на Нёмане - Новую Горадню і Мецяны ды ўцёк на айчыну. За гэта крыжакі зацята помсцілі свайму былому васалу: у тым жа годзе напалі і спустошылі Вітаўтавы ўладанні, у 1394 годзе магістр Конрад фон Юнгінген з вялікім войскам некалькі тыдняў спрабаваў здабыць Вільню, ды не здолеў. А ў змрочных лёхах Мальбарка яшчэ шэсць гадоў пакутаваў Вітаўтаў брат Жыгімонт.

Тым часам Вітаўт і Ягайла памірыліся. 4 жніўня 1392 года на сустрэчы ў Востраве пад Лідай яны падпісалі пагадненне, паводле якога ўлада ў Вялікім Княстве пажыццёва перадавалася Вітаўту. Атрымаў ён і бацькаву вотчыну з Горадняй, Трокамі і Луцкам. Ягайла адрокся ад беспасярэдняга валодання сваімі ўдзеламі, якія меў у Княстве. Прысягнуўшы на вернасць Ягайлу, Вітаўт стаў гаспадаром нашай дзяржавы. Гэтак быў пакладзены канец дзесяцігадоваму нутраному закалоту, што трываў у Вялікім Княстве ад 1382 года. Спачатку з тытулам «князь літоўскі», а потым - «вялікі князь літоўскі ды пан і дзедзіч рускі» ды «вялікі князь Літвы і Русі» Вітаўт стаў адзіным уладаром краіны, хоць намінальна вярхоўны суверэнітэт Ягайлы над землямі Вялікага Княства яшчэ захоўваўся.