Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА - шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Қадимги Ҳинд ибодатхоналари

Феодализм даврида шаҳарларнинг ривожланишининг дастлабки шартлари феодал тузумнинг иқтисодий моҳияти феодал синфининг қўлида бўлган йирик ер мулкига ҳукмронлик қилишдан иборат.

Қадимги қул – «гаплашувчи восита» ва капитализм шароитида ёлланган ишчидан фарқли ўлароқ, деҳқонга асосий ишлаб чиқариш воситалари – ер берилди, меҳнат қуроллари ва қоралама ҳайвонларнинг эгаси бўлган ва иқтисодий бўлмаган мажбурлаш туфайли турли мамлакатларда ва турли даврларда, кўпроқ ёки камроқ шафқатсиз ва камситувчи, ортиқча маҳсулотни феодал рентаси шаклида бериши керак эди.

Қулдорлик тузумига нисбатан феодализм тараққиёт белгиси эди. Эркинлик бешиги ва маданият марказларига айланган шаҳарларда майда товар ишлаб чиқариш вужудга келди ва ривожланди, сўнгра ишлаб чиқариш вужудга келди ва буржуа жамиятининг янги синфлари шакллана бошлади.

Деҳқонларни нафақат уларнинг онгига бўйсундириб, уларни нарсаларнинг белгиланган тартибининг илоҳий келиб чиқиши ғоясига кўниктириш орқали иқтисодий бўлмаган мажбурлашни таъминлаш мумкин бўлганлиги сабабли, дин улкан рол ўйнайди; Европада сўнгги Рим императорлари давридан буён ҳукмрон синф христиан дини учун бу муҳим аҳамиятга эга эканлигини тушуниб, унинг институтларини яратишга кўмаклашади ва уларни қўллаб-қувватлайди.

Европа шаҳарлари ўсишининг иқтисодий манбаи ижтимоий меҳнат тақсимоти – ҳунармандчиликни қишлоқ хўжалигидан ажратиш эди модомики, деҳқон ўз фермасида ўзи ва феодал хўжайини учун чекланган миқдордаги ҳунармандчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариши мумкин бўлса ва иккинчисининг эҳтиёжлари нисбатан кичик бўлса, шаҳарларнинг ўсиши учун етарли иқтисодий асос мавжуд эди.

Аммо қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлигининг ўсиши, айниқса, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши учун маълум миқдордаги қўлларни олганида, иккинчиси ихтисослашди ва кўпроқ малакаларни талаб қилди; феодал лорд, черков, монархлар судларида пайдо бўлаётган дворянларнинг эҳтиёжлари кўпайиб боради ва тобора такомиллашиб боради, ниҳоят, янада яхши ва мураккаб маҳсулотларга бўлган умумий эҳтиёж ошганда, ҳунармандчилик ишлаб чиқаришни ажратиш ва марказлаштириш учун объектив олд шартлар яратилади.

Ҳунарманд – собиқ деҳқон – феодал қалъалари ёнида ва монастирлар деворлари остига жойлашиб, у ерда феодаллар, унинг вассаллари, уларнинг кўп сонли хизматчилари, монастир биродарлар ва зиёратчилар – зиёратчилар учун ҳимоя ва бозор топишга умид қилмоқда.

Ҳунармандчилик ишлаб чиқариш товар-пул муносабатларининг ривожланишига ва савдогарлар синфининг шаклланишига туртки беради. Энди нафақат ҳужумлардан ҳимоя қилиш, балки фойдали географик позиция ҳам (муҳим савдо йўллари кесишган жойда, кўприк дарё бўйидаги форд ва бошқалар) шаҳар ривожланишида ҳал қилувчи рол ўйнай бошлайди.

XI—III асрларда Европанинг Ўрта аср шаҳарлари.

Ўрта аср шаҳарлари географияси, тузилиши ва ривожланишига бир қатор омиллар таъсир кўрсатди. Рим давридан мерос бўлиб ўтган истеҳкомлар тармоғи ўрта аср шаҳарлари ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди.

Рим истеҳкомлари

Империя савдо йўллари катта аҳамиятга эга бўлиб, аста-секин Европанинг асосий минтақаларини бир-бири билан ва айниқса муҳим бўлган шарқ билан боғлаб турарди. Шарқ билан савдо асосий савдо йўлларини шакллантиришда асосий рол ўйнади ва Ўрта аср шаҳарлари тармоғининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди.

Шарқий савдонинг асосий денгиз йўллари Константинопол ва Левант мамлакатлари орқали Венеция ва Генуяга борди. Ўрта аср шаҳарларининг шаклланиши, режалаштирилиши ва пайдо бўлишига таъсир қилувчи энг муҳим омил деярли доимий равишда давом этган урушлар эди.

Чарлз кўприги. Прага

Ўрта аср шаҳарлари ободонлаштиришнинг ўта пастлиги билан ажралиб турарди: канализация тизими, сув оқими, кўчаларнинг ёмон асфальтланиши ўтиб бўлмайдиган лойга сабаб бўлган; шаҳарнинг қониқарсиз санитария ҳолати доимий эпидемияларни келтириб чиқарди.

13-20-асрларда Италиядаги уйғониш шаҳарлари буюк географик кашфиётлар арафасида Европанинг энг йирик шаҳарлари шарқий савдонинг асосий йўлларида шаклланган Италия шаҳарлари бўлган. XV асрда Венеция 200 минг аҳолидан иборат бўлиб, энг йирик автоулов паркига эга, ривожланган саноат кенг савдо операциялари (кемасозлик, ҳашаматли маҳсулотлар ишлаб чиқариш, китоб босиб чиқариш) билан боғлиқ; ўша пайтда унинг Европа учун аҳамияти бутун Германияга қараганда катта эди.