Уладзімір Арлоў - Таямніцы полацкай гісторыі

3 падзеяў трэцяга дня адзначым абед на сто персон («при питии за высочайшее здравие производилась пушечная стрельба») і баль у палацы, дзе танцавала паўтысячы гасцей. Царыцу чакалі ў той дзень у кафедральным Сафійскім саборы, але да уніятаў яна не завітала — нібыта з тае прычыны, што праваслаўныя знарок зацягнулі службу ў Богаяўленскай царкве, дзе малілася Кацярына. Полацк зноў зіхацеў агнямі. На пірамідзе перад вокнамі палаца цяпер быў партрэт яе вялікасці, абкружаны гербамі галоўных гарадоў імперыі.

Праводзілі Кацярыну гэтаксама пышна, як і віталі: пад званы, страляніну і крыкі «ўра!». За пяць вёрст ад горада, на віцебскім тракце, імператрыцу сустракаў арцыбіскуп Ясон Юнаша-Смагаржэўскі. Там, у Струні, месцілася летняя рэзідэнцыя полацкіх уніяцкіх уладыкаў. Смагаржэўскі пабудаваў у ёй царкву з дзвюма падобнымі да мінарэтаў вежамі пры браме і дванаццаццю круглымі келлямі-капліцамі, зробленымі ў зубчастай каменнай агароджы. Арцыбіскупаў дом стаяў у садзе, паміж домам і царквою серабрылася сажалка з дагледжанымі берагамі. Сёння аб тым маляўнічым кутку забылі ўжо і струнеўскія старажылы. Апошняя знойдзеная мною згадка пра яго датуецца 1925 годам.

Кацярынін візіт у Полацк засведчыў што, царскі двор пакрысе набывае хоць вонкавую цывілізаванасць. Прынамсі, тым разам нікому з палачанаў не сцялі галавы, нікога не зарэзалі на малітве ў храме. Дзякуй і за гэта.

У Полацку для імператрыцы сабралі звесткі пра горад і губерню. Калі ім верыць, суды і прысутныя месцы «отправляли дела с успехом», у губерні не было ніводнага небяспечнага злачынца-калодніка, а недаборы па падатках складалі ўсяго дваццаць рублёў. Кацярына даведалася, што напярэдадні далучэння да імперыі Полацк, ведама ж, «имел одно токмо именование города, и кроме евреев, мелкий торг производящих, в нем не было почти других мещан». Пад мудрым кіраўніцтвам новай улады горад, зразумела, надзіва хутка багацее і дасягае таго, што палачане адпраўляюць за год збожжа, пянькі, лёну і паташу на 25 тысяч рублёў, а па ўсёй губерні гэтая лічба складае 300 тысяч. Зноў жа, дзякуючы Расіі, «умножилось изобилие и дешевизна в съестных припасах».

Жыта тым часам прадавалася па кошце ад 1 руб. 60 кап. да рубля за чвэрць (210 л), авёс — ад 1 руб. 20 коп. да 80 кап. Пуд сена каштаваў меней за дзесяць капеек, фунт мяса — найбольш дзве капейкі. У сумеры тагачасных расійскіх цэнаў гэта напраўду даволі танна, ва ўсякім разе, значна танней, чым у глыбіні імперыі.

Губерня мела шэсць розных вучэльняў з трыма сотнямі шляхецкіх дзяцей і 130 мяшчанскімі. «Дороги и почты в надлежащей исправности находятся, — дакладвалі царыцы. — В Полоцке и Витебске построены особливо каменные магазейны для хлеба. Нищие в богодельнях призрены, больницы же заводятся». Ідылію, праўда, трохі парушалі скаргі месцічаў на адсутнасць медных грошай і залатых ды срэбных манет на размен асігнацый.

Імператрыца прыкінула свае магчымасці, дастала гаманец і адлічыла 500 рублёў на Богаяўленскі праваслаўны манастыр, па 100 — на гарадскія школы, па 50 — на дваццаць чатыры губернскія багадзельні і 320 рублёў — на жабракоў. Не ўсё ж аддаваць фаварытам!

Вярнуўшыся з вандроўкі, яе вялікасць загадала генерал-інжынеру Баўру агледзець далучаныя беларускія гарады з мэтаю іх умацавання. У кастрычніку 1780 года генерал даносіў: «В городе Полоцке, хотя высота, окружающая монастырь св. Софии (на которой еще видны остатки древнего укрепления), составляет самое высокое место всей окружности правого берега р. Двина, но лежащая против нея высоты на левом берегу той же реки весьма вредны для ея фортификационных расположений, а потому надежнейшей и твердой крепости в Полоцке нельзя построить, а можно на берегу Двины для малого числа людей сделать большое каменное укрепление».

Тым самым годам датуецца выдадзеная Пецярбургскай акадэміяй навук кніга «Топографические примечания на знатнейшие места путешествия ее императорского величества в Белорусские наместничества». Цяпер гэта вялікая бібліяграфічная рэдкасць, таму выпішу з яе старонку пра знешні выгляд і насельніцтва Полацка. «Сие древнее Россииских государей наследие, претерпевшее толикие перемены, многия силы и славы своей лишилось. Укрепления полотские ничего почти не значат: с приезда в оный от С. Петербурга находится земляной замок, который вследствие крутого берега реки Полоты, с северной стороны под ним текущей, и двинского берега, крепкое имеет положение; но он оставлен был без надлежащего призрения. Вал, окружающий весь город, также весьма унизился. Итак, знаменитейшее здание в сем городе составляет иезуитский монастырь, основанный часто упоминаемым королем Стефаном; он как наружною огромностью, так и внутренним украшением все иезуитские коллегии в Белоруссии превосходит; к нему принадлежит пространное каменное строение, где иезуитское заведено училище. Кроме сего, есть в нем монастырь доминиканский деревянный, францисканский каменный и базилианский каменный… В том же замке деревянный монастырь униатских монахинь да греческий деревянный монастырь в Нижнем городе и три униатские церкви. Прочее строение в городе простое, деревянное, состоящее из 250 домов мещанских и 100 жидовских. Ныне же казенным иждивением город сей украшается и каменные, порядочно расположенные застраиваются дома… Купечества в городе 42 человека, мещан 395 и 478 жидов… Полоцк по древнему обыкновению построен частию на покатом берегу реки Двины и называется Нижним городом, а большая часть оного — на равнине, от поката идущей, и сия часть называется Вышним городом. Уезд Полоцкий составляет 1247 деревень. Жителей во всем уезде 25 649 душ и 841 жид».