Роберт Миңнуллин - Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

дип язган иде ул ХХ гасыр башында. Хәзер гасыр бетеп бара. Чыннан да, ныклап исәпләп карасаң, башка өлкәләргә киткән миллиардлар белән чагыштырганда, без тиеннәр генә сорыйбыз. Мин шуны гына аңлап бетерә алмыйм: безгә минималь социаль стандарт белән исәпләнгән һәм шуннан соң ике тапкыр кыскартылган бюджет тәкъдим ителә. Безгә калса, бу без үзебез үк кабул иткән Татарстан Республикасының социаль-экономик прогресс программасы белән бик үк туры килеп бетми. Һәрхәлдә, прогресс турында сөйләшү уңайсызрак. Мин, халык депутаты, комиссия рәисе, мәдәнияткә, мәгърифәткә, фәнгә булган битараф карашны, сәер мөнәсәбәтне каләмдәшләремә һич кенә дә аңлатып бирә алмыйм. Бюджет юрганының кыска икәнен аңлыйм, ләкин Әхсән Баян белән Зәет Мәҗитов кебек танылган шагыйрьләребезнең 70 еллык юбилейларына да китап чыгара алмый интегүләрен берничек тә аңлата алмыйм. Хәлебезнең авыр икәнлеген аңлыйм, ләкин Г.-Х. Андерсен исемендәге Халыкара Почётлы премия лауреаты, Татарстанның халык шагыйре Шәүкәт Галиевнең 70 яшенә кадәр «хрущёвка»да гомер итүен, әле һаман шул «хрущёвка»сына да телефон кертә алмыйча йөрүен берничек тә аңлата алмыйм. Шулай ук бөек әдибебез Нәкый Исәнбәтнең утызтомлык әсәрләре, басылмыйча, нәшрият киштәләрендә тузан җыеп ятуын берничек тә аңлатып булмый. Казанда бик матур мәһабәт административ биналарның бик тиз генә төзелүен хуплыйм һәм аңлыйм. Ләкин күптән планлаштырылган Концертлар залының яисә Милли китапханә бинасының һаман да төзелә башламавын, Композиторлар берлеге белән Язучылар берлеге урнашкан биналарның, ягъни архитектура һәйкәлләренең ярым җимерек хәлдә булуларын берничек тә аңлатып булмый. Мин аңламаган шундый әйберләр бик күп, ләкин бу бөтенләй надан икән, берни дә аңламый икән дип әйтмәсеннәр дип, мин аларның барысын да сезгә әйтеп тормыйм. Тел турында сөйли-сөйли дә безнең телләргә телчә чыгып бетте. Безнең сүзләргә колак салучы, аларны ишетүче генә юк. Хәтерләсәгез, узган сессияләрнең берсендә телләр турындагы Законның үтәлешен тикшердек. Саллы гына карар да кабул иттек. Аңа игътибар итүче булмады. Карарның күп пунктлары үтәлмәгән килеш. Бу инде – Законны гына санга сукмау түгел, ә Дәүләт Советы белән дә исәпләшергә теләмәү дигән сүз. Шуның бер дәлиле: киләсе елга, телләр турындагы Законны тормышка ашыру өчен, бюджетка 6 миллион сум акча бирү каралган. Күренеп тора: күз буяу өчен генә куелган сан. Моның белән татар телен дәүләт теле итеп булмаячагын барыбыз да белеп тора.

Телләр турындагы Законны тормышка ашыруның төп компоненты – китап. Әгәр китап булмаса, бернинди дә телне өйрәнеп булмый. Бүген исә мәдәниятебезнең иң авырткан урыны – китап бастыру. Менә балаларыбызга дәреслекләр чыгаручы «Мәгариф» нәшриятының хәлен карагыз. 1997 елга нәшриятка бюджеттан 8 миллиард сум акча бүлеп бирелде. 23 декабрьгә шуның 2 миллиард 975 миллион сумы алынган. Ягъни 36 проценты. Шул сумманың 66 проценты вексельләр һәм аракы белән бирелгән. Икенче төрле әйткәндә, еллык сумманың 12 проценты гына тере акча белән алынган. Шуңа да карамастан китаплар чыккан. Әмма бу нәшриятның типографияләргә 1 миллиард ярым бурычы бар. Кәгазь, гонорарларын да исәпләсәң, 2 миллиард бурычы. Ә киләсе елгы бюджетка боларның 50 проценты гына кергән. Нәшрият бурычларын түли башласа, дәреслекләргә 2 миллион сум гына акча кала булып чыга. Димәк, укучыларыбыз тагын дәреслексез калачак. Балалар китабы бөтенләй диярлек чыкмаячак. Китапханәләрдә болай да балалар китабы бөтенләй юк. Менә бер генә сан. Республикадагы авыл китапханәләрендә, мәсәлән, бер укучы балага ярты татар китабы туры килә. Төгәлрәк итеп әйтсәк, 0,54 китап…

Кызганыч ки, радио һәм телевидениенең бүгенге хәле, андагы проблемалар турында моңа кадәр республика күләмендә бер генә тапкыр да җитди сөйләшү булмады. Хәтта матбугат битләрендә дә тапшырулар турында җентекле анализ ясаган җитди мәкаләләр, рецензияләр бөтенләй диярлек күренмәде. Бөтен сөйләшү кулуарлардан ары китмәде. Фәкать соңгы бер-ике елда гына Татарстан телевидениесенең тирән кризис кичерүе турында матбугатта аерым мәкаләләр күренә башлады. Анда да җентекле анализ түгел, күбрәк аерым хезмәткәрләрнең җитәкчелек белән конфликтлары турындагы ачык хатлары, республика җитәкчеләренә мөрәҗәгатьләре рәвешендә генә иде алар. Әмма соңгы вакытта газеталарда чын мәгънәсендә борчылып, уйланып, изге теләк белән язылган мәкаләләр дә басылды. Алар коллективта укылды микән, җыелып тикшерелде микән, анализ ясалды микән? Әйтүе кыен. Ни өчен дисәң, коллективта ыгы-зыгының әле беткәне юк. Яңа җитәкчелек килүгә карамастан, коллектив бүген дә иң авыр, иң катлаулы чор кичерә.