Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

Таң җиле исә иде, шулвакыт, Гыйльменисаттинең көйле, ипле ритмына кушылып, хикәят әйтәсе килде:

Шул җәй беткәндә, Хөснетдин абзый гүр иясе булган. Хәер, кайтуы кайчан булса, шул елны үләсе булган икән… Ә ул сузган. Белеп сузган.

Аның «Зингер» машинасы кайда икән хәзер? Алма ашап үскән Тәмте ягы малайлары, ихтимал, аны инде металл җыю атналыгында чормадан табып алганнардыр…

Һай, бу дөнья! Акрын искел, сәбах җиле!

Гатият абзый, бер дә арттырмыйча әйткәндә, Уральск шәһәрендә Тукайның үзенә тужурка тегеп биргән «ак тегүче». Тукайның Уральск шәһәрендә кулына газета тотып төшкән рәсеме булырга тиеш, ди Гатият абзый – укый-яза белми торган, мәһабәт гәүдәле, мыеклы карт. – Бармы шул? Бармы? (Өйләрендә бер китап юк! Малайлары сугышта үлеп беткәннәр, бер генә онык та юк!) Бармы шул? Менә шуны мин тектем.

Тукайның Уральск шәһәрендәге тормышын сөйләгәндә, Гатият абзыйның күзләре очкынланып китә. Сизәм, барысын да булганча, язылганча сөйли. Габдулла Кариевны, Мортаза байны, Камил Мотыйгыйны, Мотыйгулла хәзрәтне белеп-күреп сөйли. Шиккә калам. Әмма шунысын да беләм: Гатият абзый бер әлифбадан бер хәреф тә танымый. Хәтер генә эшли.

– Иске Кишетнең Хәкимҗан белән мине Тукай бик яратты. Якташлар дип йөртә иде. Без байда хезмәт итәбез. Бер кичәдә Тукай шигырен укыды. Саилче турында. Шунда саилче итеп Хәкимҗанны чыгарып бастырды. Шуңа карап шигырь укыды. Шуннан соң Хәкимҗанны урамда очраткан бер кеше «Хәерче! Хәерче!» дип кычкырып көлә иде.

Гатият абзыйның сөйләгәннәре дөп-дөрес. Бу истәлекләр Тукай томнарының искәрмәләрендә бар. Чагыштырып карыйм, бер генә хилафлык та юк.

Гатият абзый «ак тегүче» – ягъни авылдагы укытучыларга, фельдшерларга, агрономнарга, шәһәрдән ялга кайткан кешеләргә затлы киемнәр тегә иде.

Аның тегәргә яраткан киемнәре – «тулстуфка» (Лев Толстой исеме белән аталган кием: вельветтан тегелә, тезгә җитәрлек озынлыкта, күкрәктә ике кесә, путалы, янда ике кесә); «зимнәчтүркә-чалбар»; тужурка; җәйге яки кышкы пальто. Сугыш башланыр алдыннан авылда тегү артеле ачылды. Солдат киеме, бияләй, бүрек тегә башладылар. «Ак тегүчеләр» шунда керде. Әмма Гатият абзый колхозда калды. Аның мәһабәт саллы гәүдәсенә күрә эш бар иде: барабаннан тарттырылган саламны өч җәпле агач сәнәк белән күтәреп өскә бирә – эскерт очлап тора иде. Кырда кибән очлау да (көлтә чүмәләләрен бер урынга ташып кибән куела иде) Гатият абзый карамагында булды.

Аның белән соңгы очрашу хәтердә калган. Аның сөйләгәннәре «Казан утлары» журналында басылып чыкмаган иде әле. Гатият абзый авылның җәй көнен, аның да көтү кайткан вакытын бик ярата, шул сәгатьтә ул тау буендагы чирәмлекләрдә йөри, кулын каш өстенә куеп, аргы яктан бирге якка карап торырга ярата иде. Һәм сүзнең тәмен белеп, сюжет корып сөйли иде.

Кич… Әле кояш батмаган. Гатият абзый яшел чирәмлеккә салынган бүрәнәдә утыра. Өстендә үзе теккән юл-юл күлмәк, үзе теккән постау жилет, башында эшләпә. Урамда сарык бәтиләре авазы. Аңгыра бәтиләр әниләрен югалтып, адашып, капка саен кычкырып йөриләр. Әниләрен дә танырлык түгел: иләмсез итеп кыркып йоннарын алганнар да, бер уч йоннарын калдырып, зәңгәр яки кызыл лента бәйләгәннәр. Ямьсезләнеп, сырлы бәләк булганнар да калганнар. Үз ямьсезлекләреннән үзләре оялгандай, ахмакларча кычкыралар. Гатият абзый исә ип белән гәп кора:

– Беркөн шулай көтү алдыннан гына Низамилар күпереннән чыгып киләм. Кәефем яхшы, йомшак кына җил исә. Бөтен әйләнә-тирәгә май үләне, кычыткан исе таралган. Үпкәңә бәреп керә инде, мин сиңа әйтим. Күпердән чыгып киләм. И ул аста бакалар кычкыра, ул, мин сиңа әйтим, вак балык үрли, и ул, мин сиңа әйтим, тал песиендә кортлар гөжли. Әле кояш – көтү әллә нәстәсенә иртәрәк кайта. Шулай хозурланып күпердән атлап чыгып киләм. Бервакыт, ярабби, тез астына китереп тондырдылар. Җиде аршынлы бүрәнә белән китереп төрттеләрмени. Алты-җиде адым алга сөрлегеп барып төштем: күтәрелеп карасам, теге, нәсел тәкәсе меринос икән. Танавын җыерып, күзләрен тондырып ямьсезләнеп тора, чуртумайтери. Ике көн буе ылыс суында, кычыткан төнәтмәсендә утырдым, мунча яктырып…

Арада әле генә солдаттан кайткан күрше егете Гарифулла да утыра иде. Ул сорый куйды:

– Алайса, быел Сабантуй көрәшен башлаган инде син, Гатият абзый, – дип көлде.