Ağababa Rzayev - Nəsirəddin Tusi - həyatı, elmi, dünya görüşü

Nəsirəddin təkcə ustadların dediklərini oxumur, daha çox oxuyur, hər deyilənlə kifayətlənmir, yeni mənbələr axtarır, ustadlarının kitabxanalarından çıxmır. Oxuduğu bütün kitablar həm yaxşısı, – həm ortababı, həm pisi – onun dərdlərinin dərmanıdır; – biri sakit edir, o biri gözünü açır, bəzisi onu cuşa gətirib üsyankar edir. Fantaziyası o qədər güclü idi ki, kitab müəlliflərinin cürət edib demədikləri fikirlərini də oxuyurdu. Təkcə oxumurdu, görürdü də.

O, istirahət bilmir. Öz axtarışlarının əsiri olan bu çavan həqiqət axtarır. Çox zaman ona elə gəlir ki, bu həqiqət lap yaxındadır, bu gün də tapmasa sabah, o biri gün tapacaq. O bu inamla yaşayır.

Nəsirəddinin ətrafında ağıllı, zəkalı, istedadlı həmfikirləri də çoxdur. Paxılları da var. Bu paxılların acı nəzərləri, bəzən açıq, bəzən də gizli nifrətləri onu çaşdırmır, bunları soyuqqanlılıqla, təmkinlə qarşılayır. Bunlara diqqətini artırsa həqiqəti axtarmaq, onu tapmaq çətin olar. Ustadları ilə də mübahisələri çox olur, hər deyilənlə razılaşmır. Nəsirəddin haqqındakı rəvayətlərin birində deyilir ki, Qütbəddin Şirazi adlı bir ustad tibb elmindən təlim keçirmiş.

Növbəti məşğələ nəbz, onun vasitəsilə xəstəliklərin müəyyən olunması məsələsinə həsr olunmuşdu. Sonra Qütbəddin Şirazi tələbələri sorğu-suala tutdu. Növbə Nəsirəddinə çatdı. Nəbz haqqında suala cavab verməmişdən qabaq Nəsirəddin soruşdu: "Ustad, düzünü deyim, ya siz dediyiniz səhv fikirləri təkrar edim?" Ustadın icazəsi ilə Nəsirəddin düzünü dedi. Ustad onu qucaqladı: "bala, bu dünyada ustadlıq sənə yaraşır" dedi.

Ustadları Nəsirəddinin əfsanəvi yaddaşına heyran olurdular. "Unutqanlıq elmin düşmənidir". O, heç kimin gözünə görünməyən həyəcanlar keçirir. Bugünkü günüylə yaşamır, sabahı aydın görürdü. Başqaları öz iradələrini cilovlayır, o isə iradə azadlığına yol açırdı. Yox! O, bu xüsusiyyəti təhsil yoldaşlarına irad tutmurdu. Bütün insanlar eyni ola bilməz, "insanların eyniliyi onların məhvidir. Lakin bəziləri tədbirdə, bir qismi fəzilətdə, bir hissəsi şövkətdə, bir dəstə ağılın çoxluğunda, bir güruh istedadın azlığında fərqlənsə, sonuncular birincilərin əli altında alət və vasitə mənzələsində olar, işlər (necə ki, müşahidə edilir) qaydasında gedər, hər kəs öz layiq olduğu işi görər".

İnsan özünü dərk etməlidir.

1090-cı ildən 1256-cı ilə kimi ömür sürmüş İsmaililər dövlətinin çox faciəli tarixi vardır. İslamın qatı düşməninə çevrilmiş bu dövlət əsr yarım ismaili təriqətinin bayrağı altında bütün ətraf vilayət və şəhərlərə meydan oxumuşdur. Terroru əsas mübarizə üsulu seçən bu dövlətin başçıları neçə-neçə insanları, neçə-neçə hökmdarları, alimləri qətlə yetirmişdir. Dövlətin mərkəzi olan Ələmut qalası neçə-neçə qanlı faciələrin şahidi olmuşdur.

XIII-əsrin əvvəlində İsmaililər dövlətində daxili çəkişmələr güclənməyə başlandı. Mübarizə əsas etibarilə iki feodal dəstə arasında gedirdi. Birinci dəstə ismaililər təriqətinə son qoyub yenidən islama qayıtmaq, yaxın və uzaq müsəlman ölkələrilə yaxınlaşmaq, bu dövləti daha da gücləndirmək uğrunda mübarizə aparırdı. Bu dəstənin tərafdarları getdikcə güclənirdi. İkinci dəstə isə əksinə olaraq, ismaililər təriqətinə sadiq qalaraq, ətraf ölkə və dövlətlərə qarşı nifrət və düşmənçilik mövqe tuturdu. Hətta tarixin cilovlarını əlində tutan və dünyanı dəhşətə salan monqollarla belə müharibə etməkdən belə qorxmurdu.

Hər iki dəstə Ələmut hökmdarı Ələddin III Məhəmmədin və onun varisinin rəğbətini qazanmağa cəhd edirdi. Birinci feodal dəstə taxt-tacın varisi, hökmdarın böyük oğlu Cəlaləddin Həsənə arxalanırdı. Hələ uşaq ikən atası onu öz varisi elan etmişdi.

Cəlaləddin Həsən böyüdükcə ağlı və zəkası da artırdı. O, atasının tutduğu yolu-islamdan üz döndərməyini tarixi səhv hesab edirdi. Hökmdar da bunu yaxşı bilirdi. Ata ilə oğul arasındakı münasibətlər getdikcə pisləşirdi.

Ata ilə oğul arasındakı bu narazılıq və şübhələr o dərəcəyə çatmışdı ki, Cəlaləddin Həsən sarayda qəbullar təşkil edəndə atası Məhəmməd qorxu və şübhə ilə qıvrılır, geyiminin altında silah gəzdirirdi. Məhəmməd yan-yörəsində inandığı, etibarlı adamlar saxlayırdı ki, oğlu ona qarşı qəsd etmiş olsa onlar onun köməyinə çatsınlar. Cəlaləddin Həsən öz etiqadında sadiq qalaraq gizlində adamlar göndərərək Bağdad xəlifəsini, başqa dövlətlərin sultan və hökmdarlarını inandırmışdı ki, atası kafirdirsə, o, əsl müsəlmandır və əgər Allah-taala hökmdarlıq tacını ona qismət etsə o, bütün kafirləri cəhənnəmə göndərəcək və böyük islam dinini bərpa edəcəkdir. Beləliklə o, güclü müsəlman dövlətinin rəğbətini qazanmaq üçün ilk addımını atdı.

1210-cu ilin 1 sentyabrında Məhəmməd öldü. Rəşidəddin və Cüveyni yazırdılar ki, onu zəhərləyiblər. Tac Cəlaləddin Həsənin (1210–1221) başında parladı. Bu tacın gözqamaşdıran şəfəqləri altında İsmaililər dövləti daxili və xarici siyasətini dəyişdi.

Cəlaləddin Həsən ismaililər təriqəti ilə əlaqələrini kəsdiyini və sünniliyi bərpa etdiyini aləm bildirdi. Qonşu feodal dövlətlərinə qarşı mübarizəni dayandırdı, onlarla dostluq və qohumluq əlaqələrini bərpa etdi.

Monqolların Xarəzmşahlar dövlətinə hücumu zamanı Cəlaləddin Həsən Çingiz xana tam itaət etdiyini də elan etdi.

Sünnilik İsmaililər dövlətinin rəsmi dini oldu. Cəlaləddin öz xalqını kafirliyə-ismaililər təriqətinə itaət etdiyinə görə məzəmmət etdi, islamı qəbul edib şəriət qanunlarına itaətə çağırdı.

Onun əmri ilə bütün şəhər və kəndlərdə məscidlər, hamamlar tikildi.

Cəlaləddin Bağdad xəlifəsi ən-Nasirə, İraqın məliklərinə, sultanlarına, əmirlərinə və başqa ölkələrə elçilər göndərdi; dövlətdəki dəyişikliklər haqqında onlara məlumat verdi. Bağdadda xəlifənin sarayında Cəlaləddinin elçilərinə xələtlər verildi, müntəzəm yazışmalar bərpa olundu, səfirlik göndərildi. Məscidlərdə Cəlaləddinin adına xütbə oxundu. Yeni məscidlər tikilib qurtaran kimi Cəlaləddin Xorasandan və İrandan islam üləmalarını dəvət etdi.

Cəlaləddinə inanmayan qəzvinlilərə, xalqı kafirliyə çağıranların "qəbrinə Allah od vursun" – deyə namələr göndərdi.

Monqol qılıncları və Çingizxanın şöhrəti Orta Asiya üzərində parlamağa başlayınca Cəlaləddin Həsən bu şöhrətin şəfəqlərində qərq olmamaq üçün Çingizxanın hüzuruna elçilər göndərib monqollara tabe olduğunu bildirdi.

Çingizxanın qoşunları Maverənşəhərin qapılarında ikən Cəlaləddin monqol zəfərlərini böyük bir şərəf kimi qəbul etdi.

Bu siyasətin səbəbləri müxtəlif idi. Birinci səbəb Xarəzmşahlar kimi nəhəng, qüdrətli bir müsəlman dövlətinin monqol qılıncları qarşısında boyun əyməsi idi. İkinci səbəb o idi ki, Cəlaləddin öz dövlətinin monqol fırtınasında qərq olacağından qorxurdu. Üçüncü – Cəlaləddin öz xalqının sevgisindən də məhrum idi. Hökmdar ilə xalq arasında dərin bir nifrət uçurumu açılmışdı.