Франтишек Олехнович - У капцюрох ГПУ

Праз нейкi час Пятроў вярнуўся, сеў на сваё месца i спытаўся:

— Як-жа там у вашай камары? Цi вы здаволены?

— Дзякую. Добра. Цёпла. У першай камары было вельмi блага, але цяпер надта добра.

— Можа, чаго вам патрэба?

— Але. Я хацеў вас прасiць, таварыш Пятроў…

— Скуль ведаеце мае прозьвiшча?

— Толькi што я чуў, як вас клiкалi з другога пакою.

— Ага!.. Ну, дык што?

— Я хацеў прасiць вас, каб вы дазволiлi мне напiсаць лiст да маткi.

— Добра. Толькi каротка. Вось вам пяро, чэрня й пiшэце.

Я пiсаў:

«Дарагая мама!

Ужо прайшло два тыднi, як я сяджу ў ГПУ. Добра было-б, каб мама пастаралася пабачыцца з Ульянавым, як ён будзе праяжджаць праз Менск».

Пятроў старанна замазаў усё пра Ульянава, пакiдаючы толькi першую фразу гэтага кароткага лiста.

— Цяпер пойдзеце ў сваю камару. Дадуць вам там паперу й алавiк i будзеце пiсаць аб «Радзе беларускай». Шырака, як найшыршэй! Хутка я йзноў вас паклiчу. А цяпер падпiшэце гэта.

Я прачытаў i астаўпеў.

«…прызнаюся, што належаў да контррэвалюцыйнай арганiзацыi, якая мела на мэце змаганьне з вызваленскiм рухам працоўных у Заходняй Беларусi…»

«…супрацоўнiчаў з дэфэнзывай…»

«…абвiнавачаны па § 58 пункт 5 савецкага кодэксу…»

— Я гэтага не падпiшу! Я рэвалюцыянэр!.. Я не супрацоўнiчаў з дэфэнзывай!.. «Грамада» мяне ведае, Ульянаў таксама…

— Ну годзi гэтага дзiцячага шчэбету! Ведаю, якi вы «рэвалюцыянэр»! Падпiшаце цi не?

— Але-ж, грамадзянiн Пятроў! Вы ўсе людзi хворыя, вы ў кожным бачыце толькi ворага савецкага ладу. Гэта,ў вас, мабыць, вашая прафэсiянальная хвароба.

Пятроў стукнуў кулаком аб стол.

— Мы ведаем толькi адну прафэсiянальную хваробу: гэта мазалi на руках, а вашая прафэсiянальная хвароба — гэта контррэвалюцыя!

— Выбачайце, грамадзянiн, толькi хацеў сказаць, што дзiвiць мяне страшэнна, што вы ня хочаце зразумець, што я ехаў сюды… што мяне ўсе добра знаюць…

Я ня ведаў, што казаць.

— Годзi! Пагаворым iншым разам.

Зьявiўся чырвонаармеец. Павялi мяне iзноў у падвал. «На якога чорта я выехаў з гэтай “прафэсiянальнай хваробай”! Толькi без патрэбы раззлаваў гэтага гада. Ну, але ерунда! Добра, што ўдалося напiсаць лiст да маткi. Старая напiша пра ўсё ў Вiльню, даведаецца “Грамада”, i вызваленьне раней цi пазьней — прыйдзе!..»

Адна надзея адпала

— Ну, што там было? Як? Аб чым пытаўся? Хто вас дапытваў? Як выглядае?

— Нават ведаю ягонае прозьвiшча. Пятроў.

— Пятроў? Гм. Ён звычайна вядзе справы больш паважныя. Якую даў вам стацьцю? Шпiянаж?

— Шпiянаж? Мне? Хiба што не. § 58, пункт 5.

— Зараз пабачым.

Камрат папоркаўся ў сваёй пасьцелi i выцягнуў нейкую пацёртую кнiжачку.

Гэта быў савецкi кодэкс.

Я нецярплiва хапiў з ягоных рук.

Перакiдаю бачыны. Шукаю. Ёсьць!

«Участие в организации или содействие организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии».

У першую часiну нiчога не разумею. Нейкi набор словаў. Чытаю яшчэ раз. Ага! «в направлении помощи»… Цяжкаваты стыль! Цiкавасьць, што мне пагражае за гэта «участие… в направлении»? Зараз пабачым. Тут нiжэй. Вось!

Расстрэл!

Пры нейкiх асаблiвых «смягчающих вину обстоятельствах» — тры гады вастрогу.

Зрабiлася… невясёла.

— Слухайце, — пытаюся ў свайго дасьведчанага таварыша, — як гэта там будзе? Будзе суд, цi што?

— Якi там суд! Вас судзiць ня будуць. «Уполномоченный», гэты самы ваш Пятроў, а ад яго найбольш залежыць ваш лёс, напiша свае «заключение», справу пашлюць у Маскву, i там калегiя ГПУ скажа свой прысуд.

— Як так? Ня бачыўшы мяне, не пытаючыся, засудзяць мяне… можа на расстрэл?

— Але. На падставе выснаваў Пятрова.

— О, Божа мой! Значыцца, я ў ягоных руках… А я так сяньня раззлаваў яго! I на якое лiха я выскачыў з гэтай «прафэсiянальнай хваробай»!.

Заскрыгатаў ключ у дзьверах.

Гэта чырвонаармеец кiнуў у камару газэту «Савецкая Беларусь».

Нам было дазволена чытаць газэты.

Заняты сваймi думкамi, без асаблiвай цiкавасьцi я ўзяў у рукi газэту, як раптам астаўпеў.

На першай бачыне вялiкiмi лiтарамi было надрукавана:

Вось табе раз! Рукi дрыжаць. Не чытаю, а глытаю словы… Тарашкевiча арыштавалi! Рака арыштавалi! І таго, i другога, i трэйцяга — усiх, на каго я спадзяваўся, усiх, хто мог-бы за мяне заступiцца, паручыцца, вызвалiць. Усе мае прыяцелi ў вастрозе, няма нiякае магчымасьцi паведамiць iх аб маiм няшчасьцi, ды й нiчога гэта не памагло-б, бо яны таксама папалi ў бяду…