Франтишек Олехнович - У капцюрох ГПУ

Усё гэта сталася ў працягу нядоўгiх часiн.

Пабiтага, ашаломленага неспадзеўкай, прывялi да найблiжэйшага посту ГПУ, падганяючы ўдарамi прыкладаў.

Ён ведаў, што яго чакае. Пагрозамi, абяцанкамi i цэлым апаратам спосабаў, якiя ведае толькi ГПУ, патрапiлi стэрарызаваць яго гэтак, што ён выдаў усiх сваiх супрацоўнiкаў, якiя жылi на савецкай тэрыторыi.

Была iнтэрвэнцыя латвiйскага ўраду. Была выслана нота. Але ўсё дарма, бо… яго прымусiлi напiсаць на паперы, што ён… перайшоў гранiцу — дабраахвотна!

У Менску быу суд. Падсудных было шмат. Двох прысудзiлi на кару сьмерцi, iншых у вастрог, пераважна на 10 год, а галоўнаму гэрою працэсу, бяручы на ўвагу ягонае «шчырае прызнаньне и пакаяньне» — далi наймякчэйшую кару — пяць гадоў вастрогу.

Але-ж ведама, што судовая пастанова для ГПУ не абавязковая. Засуджаны добра ведаў, што сяньня, маючы прысуд на 5 год вастрогу, заўтра, паводле пастановы колегii ГПУ, можа быць расстраляны. Дык жыў у заусёднай няпэўнасьцi. [8] Пасьля 5 гадоў вастрогу ГПУ замянiла яму на 10 гадоў савецкага лягеру.

Часта, калi памочнiк каманданта Вавiлаў, якi ў Менскiм ГПУ выконваў таксама й абавязкi ката, заглядваў да нашае камары, таварыш мой, скрываючы свой нутраны непакой, пытаўся вясёлым тонам:

— Ну, як думаеш, Вавiлаў, расстраляюць мяне цi не?

— Э, выдумаў!.. — адказваў нявыразна Вавiлаў.

Наагул, Вавiлаў быў даволi дабрадушны i стараўся падтрымлiваць сярод вязьняў добры настрой. Зусiм магчыма, што вязучы сваю ахвяру на месца расстрэлу, ён i тут стараўся суцешыць вязьня:

— Ты, браток, не маркоцься… Гэта ня страшна… Гэтак толькi здаецца… Гэта накшталт таго, як-бы ты ехаў вырываць сабе зуб… Спачатку страшна, а там — адзiн мамэнцiк, а пасьля нiчога… добра…

Гэтакi быў наш Вавiлаў.

Ведама, я расказаў таварышу ўсю сваю справу. Усю, з усiмi дэталямi. Тут нiчога не хаваў. Казаў пра ўсе гутаркi ў ГПУ, пра банкет, пра сваё савецкае грамадзянства. Мне тады здавалася, што «совершенно секретно» на волi, за вастрожнымi мурамi перастае ўжо быць сакрэтам.

Я пытаўся, што ён думае, як усё гэта скончыцца?

Мой таварыш глядзеў на маю будучыню вельмi пэсымiстычна.

— Найменш, што вам могуць даць — гэта пяць гадоў высылкi ўва Ўсходнюю Сiбiр, або пяць гадоў Саловак… Менш не даюць… Сяджу тут ужо другi год… Праз маю камару прайшло шмат народу… Менш не даставалi… А бальшыня мела дзесяць год або расстрэл.

Значыцца, найменш — 5 год! Пяць даўгiх год быць пазбаўленым волi, быць адарваным ад жыцьця, ад сваiх блiзкiх!.. Пяць год — найменш… А можа — дзесяць?.. А можа… расстр…

Бр-р! Лепш аб гэтым ня думаць!..

Але-ж не! «Грамада» выручыць! Ульянаў выручыць! Каб толькi яны даведалiся! Яны там нiчога яшчэ ня ведаюць. Але з часам даведаюцца, — а тады прыйдзе вызваленьне… Адчыняцца вастрожныя дзьверы i — хто ведае — можа, ГПУ будзе «извиняться за причиненное беспокойство».

Але калi-ж высьвятлiцца гэтае непаразуменьне?

— Таварыш! Калi мне дазволяць паслаць лiст на волю?

— Як вас паклiчуць на першыя допыты, тады прасеце ў свайго «уполномоченного»… Можа, дазволiць.

Часта няма аб чым гутарыць, асаблiва калi людзi прымушаны быць з сабой неразлучна цэлыя днi i ночы. Усё ўжо, здаецца, сказана, усё перагаворана.

Як ня было аб чым гаварыць, мы гулялi ў шахматы. Аднаго разу мой таварыш быў неяк дзiўна няўважлiвы, раз за разам прайграваў. Як пачаў наблiжацца вечар, пачаў агортваць яго нейкi несупакой. Я спытаўся, што з iм?

— Сяньня панядзелак, — адказаў ён.

— Ну дык што? Такi самы дзень, як iншыя.

— Сяньня панядзелак… Ужо два тыднi, як нiкога не ўзялi… Думаю, што сяньня…

— Куды?

Ён глянуў на мяне працяжна й адказаў:

— На Камароўку.

— Што гэта: Камароўка?

— Лес. У Камароўскiм лесе расстрэльваюць. Цi-ж ня ведаеце?

Я нiчога ня ведаў. Цяпер толькi даведаўся…

У нядзелю звычайна вяртаўся кур'ер з Масквы з прысудамi калегii ОГПУ, а ў панядзелак пачыналiся расстрэлы.

Зьмяркалася. Ужо хутка запаляць электрыку.

Але яшчэ вiдаць. Можна распачаць новую партыю шахматаў.

Раптам мой партнёр сарваўся з месца i пачаў нэрвова хадзiць па камары.

— Чаго вы?.. — пытаюся.

— Цiха…

— Чаму?..

— Няўжо ня чуеце?

На падворку гудзеў матор аўтамабiля-грузавiка. Мой таварыш кiнуўся да дзьвярэй i, прытулiўшыся да iх, пачаў прыслухоўвацца. Я з дзiвам глядзеў на ўсё гэта, не адчуваючы трагэдыi, якая ў той час разыгрывалася ў падвале ГПУ, а ў душы майго таварыша асаблiва. Раптам ён адскочыў ад дзьвярэй i кiнуўся да вакна.