Müəllif kollektivi - Səbahəddin Əli haqqında xatirələr

Materialýn toplanmasý iþi iki ilə qədər çəkdi. Ələ keçən hər mətn mənə verildikcə onun nə qədər vaxtalýcý, araþdýrma tələbedici mücadilə tələb edəcəyini bilirdim. Bundan əlavə, Türkiyə Yazýçýlar Birliyinin verdiyi, Səbahəddin Əlini tanýyanlarýn xatirələrindən ibarət olacaq bir kitabý hazýrlamaq iþini də təkcə elə bu səbəbdən icra edə bilmədiyimdən qarþýya çýxacaq çətinliklərdən xəbərdar idim. Nədənsə əksər adamlar danýþmaq, bildiklərini demək istəmirlər. Bu iºə, ilk növbədə, “açar adamlar”la – Səbahəddin Əlini çox yaxþý tanýyanlarla, ən yaxýn dostlarý və həyatýndaký sirləri bilənlərlə baþlamaq lazým idi. Sonra da həmin adamlarýn mənə inanmasý üçün ortaq bir tanýþ tapmaq məcburiyyətində qalýrdým. Görüºmək üçün xeyli əlləºib-vuruºduqdan sonra yenə də görürdüm ki, əhəmiyyətli bir ºey demir; hamýnýn bildiyini yenidən danýþýr, yaxud sizi görüþdürən ortaq tanýþý, ya da haqqýnda bəhs etdiyi adamýn baþqa bir yaxýnýný sözarasý pisləyir. Qýsasý, bu, məhdud imkanlarla çətin müvəffəq olacaðým bir iº idi.

Səbahəddin Əlinin öldürülməsi baxýmýndan oxþar tədqiqata, demək olar ki, eyni vaxtda giriþmiþ Kamal Bayram Çuxurqavaqlýnýn kitabý da dediklərimə sübut deyilmi?[1]

Heç kimi günahlandýrmaq istəmirəm. Amma ortada bir həqiqət var: Türkiyənin son əlli ilini yaþayanlar danýþmýrlar. Xüsusilə də 1930–1950-ci illər arasýnda olan müddət haqqýnda suallarý susaraq yola verirlər. Bir neçə mənalý söz, “Hə, onu deyirsiz?”– sualý ilə kifayətlənən sirr dolu təbəssümlər, əhəmiyyətsizcəsinə baþ yýrðalanmasý ilə müºayiət olunan ifadələr – görə biləcəkləriniz bu olur. Hər þey qaranlýq, þübhə dolu… Gizlədilən nədir? Onlarýn bundan sonra kimə, nə cür zərəri dəyə bilər? Yoxsa tənqid olunmaqdanmý çəkinirlər? Bügünkü səhvlərdə, qarýþýqlýqda keçmiþin heç bir payý yoxdurmu? Türkiyədəki sosializm hərəkatý hansý mərhələlərdən keçərək bu vəziyyətə gəldi? Bu inkiþafýn tarixini Darendəlioðlu, Sayýlqan, Təvətoðlu kimi əksdüºüncəli adamlarýnmý kitablarýndan öyrənməli idik?

ªübhəsiz ki, bu kitabýn belə bir iddiasý yoxdur. Lakin nəzərdə tutduðum mövqenin dəyiºməsində müsbət bir addýmdýr. Bəlkə müəyyən çatýþmazlýqlarý da var. Buna baxmayaraq, bu çatýþmazlýqlar tamamlana bilər. Bəlkə də, kitab çapdan çýxdýqdan sonra xatirələrini göndərməyənlər onlarý göndərər, nəyisə səhv xatýrlayanlar öz səhvlərini düzəldər, xatirələrini yazarkən bəzi hadisələri unudanlar əlavələr edərək nəºr olunmuº bu materialý daha da zənginləºdirə bilərlər. Filiz də, mən də hər cür tənqidə, materialý zənginləºdirmə cəhdinə müsbət yanaþýrýq. Çünki həqiqətə bu yolla çatacaðýmýza inanýrýq.

Xatirələrdə yer almýþ yazýlardan yalnýz biri – Müvəffəq ªərəfin yazýsý bir söhbət ºəklində olmuºdu. Diktafondan yazýya keçirilərkən də öz istəyinə uyðun olaraq, söhbətin daðýnýqlýðý aradan qaldýrýlmýþ, hadisələr əsasən yenidən iºlənmiºdi. Bəzi hissələr isə Kamal Bayramýn kitabýndaký söhbətində də təkrarlandýðý üçün çýxarýlmýþdýr. Çünki mən eyni il ərzində çap olunan iki kitabda eyni hissələrin yer almasýný düzgün hesab etməmiºdim. Müvəffəq ªərəf, əlbəttə ki, bildiklərini səmimiyyətlə nəql etmiºdi. Üstəlik, fərqli vaxtlarda. Amma ondan asýlý olmayan səbəblərə görə kitablarýn çapý eyni zamana düºmüºdü. Mən də bir-birinin təkrar etməsini deyil, yeniləməsini qarþýma məqsəd kimi qoydum.

Xatirələr və məktublarda haqqýnda bəhs olunan bəzi hadisələr, adamlarla əlaqədar uzun izahatlara ehtiyac olmadýðý qənaətinə gəldik. Hər bir mətndə lazým olan ºərhlər var, ya da bir mətn digərini tamamlayýr. Xüsusi izahatlar yazsaydýq, durmadan qeydlər artýrmalý, təkrarlara yol verməli olacaqdýq. Ona görə də lazým olanlarý qeyd etməklə kifayətləndim. Hər halda, kitabý tam þəkildə oxunduqda parçalar yerinə oturur.

ªərhə, qiymətləndirməyə yer ayýrmaðý düzgün hesab etmirəm. Səbahəddin Əliyə hədiyyə olan bu kitabýn məqsədi gələcəkdəki dəyərləndirmələr üçün mənbə rolunu oynamaqdýr. Kitab bu funksiyaný daþýyýr. Üstəlik, bu, bir baþlanðýcdýr. Bu səbəbdən də, sadəcə, Səbahəddin Əlinin detallý həyat hekayəsini əlavə etmiºəm.

Növbəsi gəlmiºkən yazýda yer aldýðý üçün bir səhvi də düzəltmək istəyirəm. Rüfət Ýlqaz Kamal Bayramla söhbətinin bir yerində “Baþdan” jurnalýnýn “Səbahəddin Əli, xüsusi say”ýnýn bir þablonunun (18 yanvar, 1949-cu il) “Cümhuriyyət” qəzetinin incəsənət səhifəsində nəºr olun-duðunu dedikdən sonra “Sənədləri Əziz Nesin vermiþ olmalý idi ki, bunun da xronologiyasýný hazýrlayýblar. Bunu Əziz Nesindən baºqa bilən adam çox deyil. Onsuz da yazýnýn özünü də Əziz Nesin yazýb. Yəqin ki, xronologiyaný da o hazýrlayýb. Bu xronolgiyaya əsasən, həmin dövrün hadisələri orada yan-yana gəlir”, – sözlərini əlavə edir.

Kitabda yer almýþ “41 illik həyatýn tarixçəsi” baþlýqlý xronologiyaný mən hazýrlamýþam (“Cümhuriyyət”, 14 fevral, 1976-cý il)[2]. Bu mövzuda Əziz Nesindən də sənəd almamýþam. Səhifəyə görə məsuliyyət daþýyan Turxan Ýlqazla səhifənin məzmununu müəyyən etdikdən sonra Əziz Nesindən yazý istədim və sənəd sayýla biləcək bir ºey verib-verməyəcəyini soruþdum. Yazýsýný gətirdikdə “Baºdan” dərgisinin adý çəkilən nömrəsi ilə “Markopaþa”nýn ilk buraxýlýþý yanýnda idi. Qəzetdə fotoºəklini çəkdirdik, þablonu hazýrladýq. Xronologiyaný isə Asim Bəzircinin “Səbahəddin Əli” araþdýrmasý ilə “Varlýq” nəþriyyatýnda çýxmýþ “Dəyirman, daðlar və külək” kitabý üçün Tahir Alanqunun yazdýðý ön sözdən istifadə edərək hazýrlamýþam[3]. Bəzirci ilə Alanqunun göstərdiyi bəzi tarixlər bir-birinə uyðun gəlmir. Üstəlik, bəzi məqamlar qaranlýq idi. Doðum tarixində də Kamal Sülkərin yazdýðýný (“Səbahəddin Əli qovluðu”) əsas götürdüm[4].

O xronologiyada tarix və hadisələrlə baðlý məlumat yanlýþlýqlarý var. Amma bu səhvlər o dövrün əlimizdə olan mənbələrindən irəli gəlir. Lakin hazýrda bu kitabdaký məlumatlara əsaslanaraq hazýrladýðým xronologiya həqiqətə ən yaxýn olanýdýr.

Son söz olaraq, Filiz Əli Laslonun adýndan da bu kitabýn ərsəyə gəlməsində zəhməti olan bütün Səbahəddin Əli dostlarýna könül borcu duyduðumuzu bəyan edirəm.

Atilla Özkýrýmlý

NAZÝM HÝKMəT Ön söz yerinə: “Səbahəddin Əliyə dair”[5]

Sərtəllərin çap etdiyi “Rəsmli ay” jurnalýnda texniki redaktorluqla korrektorluq iºlərini görürdüm. “Rəsmli ay” o dövrdə demokratiyaný müdafiə edir, imperializmə qarþý mübarizə aparýrdý. Faºizmin düºməni idi. Sovet Ýttifaqý ilə dostluðun möhkəmləndirilməsini istəyirdi. Ýndi olduðu kimi, o vaxtlar da Sovet Ýttifaqý ilə demokratiya düºmənləri, faºistlər, turançýlar, imperializm agentləri bir cəbhə yaratmýþdýlar. Bu birləºmiº cəbhəyə qarþý “Rəsmli ay” da öz nəºrləri ilə mübarizə aparýrdý.

Jurnalda “Bütləri daðýdýrýq” baþlýðý altýnda ədəbi mübahisə gedirdi. Bu mübahisə, əslində, siyasi demokratik haqlarý müdafiə edirdi. Eyni zamanda, jurnalda Ýstanbulda baþ vermiþ nəqliyyat iºçilərinin tətilini müdafiə edən bir ºeirlə Sovet Azərbaycaný haqqýnda bir reportaj, Ýstanbuldaký Amerika kollecləri ilə Ýncil Evləri və Xristian Gəncləri Birliyi (“W.M.C.”) təþkilatý əleyhinə məqalələr dərc olunurdu. Bunun nəticəsi olaraq da Türk Ocaðý, “W.M.C.” təþkilatý və Ýstanbul polisi əlbir ºəkildə hərəkətə keçərək “Rəsmli ay”ýn mətbəəsinə basqýnlar edirdilər. Baºda Zəkəriyyə Sərtəl olmaqla, Səbihə Sərtəl və mənim öldürülməm tələb olunmuºdu. Lakin “Rəsmli ay” mürəttibləri əllərində dozakllarý ilə mətbəə dəhlizlərində görünən kimi təcavüzkarlar geri çəkilmiºdilər.