Müəllif kollektivi - Həsən bəy Zərdabi xatirələrdə

Həsən bəy Moskvadan gəldikdən sonra Tiflisdə “mejavoy palata” daxil olur. Burası, guya ki, kəndlilərin topraqlarını bölmək, müqəddəratı təyin etmək və aralarındakı mübahisələri həll etməklə mütif bulunurmuş. Həsən bəy kəndlilərin həyatı olan bu işlərində, onlara yardım etməyi çox arzu edərdi, zira topraq üstündə olan mübahisə, vuruşmaları, mülkədarların əlaqəsini və çar hökumətinin fitnə və fəsadlarını Həsən bəy çocuqluqdan bilirdi.

Kəndlilərin sulu, əkinə yarar topraqlarını bir tərəfdən mülkədar, digər tərəfdən çar hökuməti zəbt edərdi. Onun bu barədə qopardığı fəryadlarını kimsə dinləməyirdi. Bir çox etdiyi şikayətlərə əhəmiyyət verən olmayırdı.

Həsən bəy Borçalı qəzasında çalışarkən təsadüf etdiyi bəylərə, kəndlilərə əziyyət etməmələri və bu zülmdən əl çəkmələri həqqində çox nəsihətlər etmişdir. Borçalının ən məşhur bəylərindən olan Yadigarova Həsən bəy yetmiş il bundan əvvəl bu sözləri demişdir: “Bir zaman gələcək ki, hər bir hüquqdan məhrum etdiyiniz bu kəndlilər sizdən iraq olmaq istəyəcəklər, artıq əsirlikdə qalmayacaqlardır”.

“Mejavoy palat”ın verdiyi təəmmümlərinə çox vəqt əməl etməyərək öz fikrini yazıb bildirərdi. Bu, rəisinin və çinovniklərin hiddətinə səbəb olurdu. Yenə də bir dəfə Həsən bəy kəndlilərin yerini tutmaq (zəbt etmək) üçün əmr alır. Bu əmrə əməl etməyərək qulluqdan çıxır (digər rəvayətə görə, vəzifəsindən kənar edilir).

O zamanlar kəndlinin dərdini dinləyəcək heç bir idarə yox idi. Bu xüsusda polis idarəsi daha da iləri getmiş, kəndlinin ən qəddar düşməni kəsilmişdi. O zamanın təbirincə, kəndlilər “divanxana” qapısında ömürlərini çürüdürdülər. Dərdlərini bildirmək üçün türkcə ərizələr yazmayırdılar. Rusca da bilməyirdilər. Çinovniklər də məhəlli əhalinin dilini öyrənməyə tənəzzül etməyirdi. Bu iş üçün şəhərə çağırılmış kəndli aylarla ac-susuz qubernatorun (valinin) qapısında vəqt keçirirdi. Bu halları görən Həsən bəy yenə də qulluğa girir və bunu yenə bir çarə bilirdi.

1867-ci ildə Həsən bəy “Quberniski pravleniye”yə girərək kəndlilər həqqində rəis ilə danışığa girişir. Bu xüsusda ona ərizələr yazılır, təbiidir ki, Həsən bəyin böylə hərəkətləri çinovniklərin xoşuna getməyir. O zaman qubernator olmuş (Kulebakin) Həsən bəyi küçədə görürkən qarşı-qarşıya gəlməsin deyə o tərəfə keçirdi. Bütün bunların nəticəsində Həsən bəy “Quberniski pravleniye”dən uzaqlaşmaq məcburiyyətində qaldı. Vəzifəsini öz arzusu ilə tərk etməsəydi, şübhəsiz ki, kənar ediləcəkdi.

Bir müddət sonra Həsən bəy Quba məhkəməsində katib olur, o zamanlar məhkəmə işlərində bir taqım islahat yapılmışdı. Bu xüsusda rus dilində ədəbiyyat dəxi mövcud idi. O vəqt türk kəndlilərinin bunlardan xəbəri yoxdu. Advokatlar, tərcümanlar (dilmanclar) məhkəməyə işi düşən zavallı kəndlilərin dərisini soyardılar. Həsən bəy burada da böyük bir həqsizliyə təsadüf edirdi. Təbiidir ki, bütün mövcudiyyəti ilə bu kimi həqsizliklərə qarşı qoyan Həsən bəy burada sakit oturamazdı. Yenə də fəaliyyətə başlayır, bacardığını yapır, kəndlilərə əlindən gələn müavinəti edir. Onlara parasız ərizələr yazır, yol göstərir. Vəlhasil dayanmadan çalışırdı. Bunun bütün bu fəaliyyəti məhkəmə qurdlarının və soyğunçularının xoşuna getməyir. Çünki Həsən bəy kəndlilərə hüququnu anlatdıqca, onlara yol göstərdikcə advokatların və tərcümanların mədaxili az olurdu. Buna görə də bütün müftəxor dəstəsi Həsən bəyin düşməni kəsilmişdi. Bunlar mədaxillərinə mane olan Həsən bəyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə bir gecə ona sui-qəsd edirlər. Evdə oturduğu vəqt pəncərədən ona güllə atırlar. Bir təsadüf olaraq güllə isabət etməyir, bununla da Həsən bəy ölümdən qurtarır.

Bu müftəxor güruhu həqqində Həsən bəy “Əkinçi” qəzetəsinin birinci il 15-ci nömrəsində aşağıdakı sözləri yazır:

“Bizi əvvəl mikroblar (qədim pristavlar) və indi də bəzi advokatlar soymağına səbəb biz özümüzük. Nə qədər avamıq, bizi aldadan olacaqdır. Əmələcatdan və advokatdan bizləri xilas etməklə biz xoşgüzaran olmayacağıq. Onlar olmayanda bir qeyri-müftəxor bizim malımıza şərik olacaqdır. Pəs şəkva etmək əvəzində səy edin, qanacağınızı artırın, yəni elm təhsil edin ki, müftəxorların sizin tər töküb qazandığınız mülk və malınıza şərakəti olmasın”.

Yenə də “Əkinçi” qəzetəsinin birinci il altıncı nömrəsində (səhifə 4) advokatlar xüsusunda Qubadan almış bir məktubu dərc edərək yazır: “Bu kağızı yazan öylə fikir edir ki, qeyri yerlərdə həlva yeyirlər. Əzizim, siz istədiyiniz vəkili Rusiyanın paytaxtında da tapmaq olmur”.

O zaman Qubada boyaq böhranı idi. Bundan istifadə edərək advokatlar əhalini soyurdu, bu “hüquqşünaslar” bir quldur dəstəsinə oxsayırdı. Vəqtilə Həsən bəy bunları çox gözəl təsvir etmişdir.

* * *

Həsən bəy hər hanki bir hökumət müəssisəsinə gedirsə, fikrini yürüdəməyərək vəzifəsini tərk etməyə məcbur olub. Bunların hamısı Həsən bəyə, yalnız bir nəfərin çar hökuməti ilə mübarizə aparması imkan xaricində olduğunu sübut edir. Bu mübarizəni müvəffəqiyyətlə aparmaq və arzu olunan nəticələri əldə etmək üçün oxumuşlar kadrosunun lazım olduğunu hiss edir. Bunu da təbiidir ki, əski üsul məktəblər verə bilmə- yəcəkdi. Fəqət çar hökumətinin ruslaşdırmaq siyasətini yürüdən yeni açılmış bu məktəblər, türk kütləsini özündən uzaqlaşdırmış və onların hüsnrəğbətini qazanamamışdılar.

Məktəb müəllimləri əksərən ruslardı və yaxud rusca bilən başqa millətlərdən idi. Bunların arasında “dərman üçün də olsun” bir türk müəllimi yoxdu.

Digər cəhətdən mollaların da bu işə böyük təsiri vardı. Bütün bunların nəticəsi olaraq bu məktəblərdə türk tələbəsi bulmaq çox zor idi. Olan beş-on kişi də bəy, mülkədar, varlı övladları idi. Kəndli işçi çocuqlarının birini də bu məktəblərdə görmək olmazdı. Geniş əməkçi kütləsini bu məktəblərə yalnız bu kütlənin bütün mənafeyini gözləyən və onu ürəkdən sevən müəllim cəlb edə bilərdi.

Həsən bəy darülfünundan aldığı şəhadətnamə üzrə məktəblərdə müəllim ola bilərdi. Buna görə də Qubadan Bakıya köçərək gimnaziyanın təbiyyat müəllimi olur. O zamanlar türklərin orta məktəblərdə müəllim olmaq həqqi yox idi. Həsən bəy buna yalnız öz bilik və məharəti sayəsində müvəffəq ola bilmişdi. Gimnaziyanın müdiri Həsən bəyin köhnə dostlarından olduğundan bu məsələnin Həsən bəy nəfinə həll edilməsi üçün çox çalışmışdı.

Həsən bəy məktəbə müəllim təyin edildikdən sonra türklərin bu məktəblərə cəlb olunması üçün çox çalışırdı, fəqət az nəticə əldə edə bilirdi. Buna da o zamankı türk mühitinin cəhalətdən ibarət olması imkan verməmişdi.

Altmış il bundan əvvəlki Bakı indiki mədəniyyət mərkəzi olan Bakıya heç bənzəməzdi, o zamanlar deyil ki, qızları, hətta oğlanları böylə məktəbə buraxmazdılar. Bəzi atalar oğlanlarının evdən dışarı çıxmasına razı olmazdı.

Avropa libası geyənləri şairlər həcv edər, mollalar da minbərdən onlara lənət yağdırarlardı.