Адам Мальдзіс - Падарожжа ў XIX стагоддзе

Побыту беларускай шляхты 1815-1843 гадоў прысвечаны таксама мемуары Габрыэлі Пузыны (1815-1869). Яе жыццё прайшло ў Дабраўлянах ля Свіра і ў Гарадзілаве пад Маладзечна. Пузыне належыць нямала кніг на польскай мове («Далей у свет», Вільня, 1845; «Літоўскія дзеці», Лейпцыг, 1847; «Творы прозай і вершам», 2 т., Вільня, 1856; «Самадзейны тэатр», Пецярбург, 1861; «Ядвіга», Львоў, 1869, харвацкі пераклад 1881, і інш.). Пад назвай «У Вільні і ў літоўскіх дварах» успаміны нашай зямлячкі ўбачылі свет у 1928 годзе.

2 жніўня 1833 года тысячы жыхароў Гродна сабраліся ля парахавога склада за Скідэльскай заставай. Роўнымі шэрагамі выстраіліся атрады царскіх салдат. «Усе былі ўсхваляваны да такой ступені, што, нягледзячы на велізарнае зборышча людзей, панавала ўсеагульнае маўчанне»,— паведамляў пазней у сваім рапарце на імя міністра Чарнышова князь Далгарукаў. І вось на ўзвышэнне ўзышоў афіцэр і зычным голасам пачаў чытаць рашэнне суда. Яно заканчвалася словамі: «...дваранін Міхал Валовіч, ураджэнец маёнтка Парэчча Слонімскага павета, прыгавораны да пакарання праз павешанне». Тут жа прыгавор быў прыведзены ў выкананне. Цела павешанага Далгарукаў загадаў пахаваць патаемна і ў невядомым месцы, каб не дапусціць да маніфестацый.

Хто ж такі быў адважны патрыёт, справай якога цікавіўся ажно сам цар? Міхал Казіміравіч Валовіч нарадзіўся 18 чэрвеня 1806 года на Слонімшчыне. Вышэйшую адукацыю ён атрымаў у сценах славутага тады Віленскага універсітэта — прынамсі аб гэтым піша біёграф Валовіча М. Ходзька. У дні паўстання 1830-1831 гг. малады патрыёт прыняў удзел у баявых аперацыях на тэрыторыі Літвы і пасля паражэння вымушаны быў эмігрыраваць у Парыж, дзе зблізіўся з дэмакратычнымі арганізацыямі, з рухам карбанарыяў.

У 1832 годзе сярод польскай эміграцыі ў Францыі пачалася падрыхтоўка да партызанскай экспедыцыі, якая павінна была ўзняць паўстанне на тэрыторыі царскай Расіі. Асноўная стаўка рабілася не на вузкую змову шляхты, як гэта было ў 1831 годзе, а на шырокі сялянскі рух. Такім шляхам удзельнікі экспедыцыі намерваліся адцягнуць увагу ад рэвалюцыйных падзей, якія, на іх думку, выспявалі на Захадзе. Меркавалася, што карбанарыі Заходняй Еўропы, заваяваўшы перамогу ў сябе, акажуць дапамогу паўстанцам на тэрыторыі Расіі ў барацьбе супраць царскага самаўладства і прыгонніцтва. Па сведчанню рускага гісторыка Берга, кожны ўдзельнік экспедыцыі даваў прысягу, блізкую па тэксту да прысягі карбанарыяў.

Экспедыцыю 1833 года ўзначаліў палкоўнік Ю. Заліўскі. Па яго рашэнню ўся тэрыторыя мяркуемых дзеянняў была падзелена на акругі. На кожную з акруг вызначаўся начальнік і некалькі яго памочнікаў. Так, Міхал Валовіч узначаліў слонімска-навагрудскую акругу, Марцэль Шыманскі — гродзенска-лідскую. Меркавалася, што сам Заліўскі будзе дзейнічаць на Магілёўшчыне. Фактычным цэнтрам усяго руху станавілася Гродна.

І вось напаўгалодныя і дрэнна апранутыя паўстанцы пачалі з фальшывымі пашпартамі прабірацца ў бок царскай граніцы. Многія былі арыштаваны французскімі і нямецкімі ўладамі або самі вярнуліся з дарогі. Але 19 сакавіка 1833 года частка найбольш перакананых патрыётаў перайшла граніцу і пачала партызанскія дзеянні. Ахопленыя маладым запалам, паўстанцы верылі, што па іх закліку ўзнімуцца сяляне, увесь народ. Аднак, на жаль, рэальная расстаноўка сіл аказалася зусім іншай...

Перакананы дэмакрат Міхал Валовіч вярнуўся на беларускую зямлю з цвёрдым намерам змагацца за свабоду і роўнасць усіх людзей. «Я хацеў,— сведчыў ён у час допыту,— выкарыстаць мяркуемае паўстанне, каб здзейсніць мой намер і вызваліць сялян» (апошнія два словы царскі следчы падкрэсліў). Такімі ж планамі М. Валовіч дзяліўся ў сваіх пісьмах да Ю. Твардоўскага, у гутарках з вядомым гісторыкам І. Лелевелем, які лічыў яго сваім вучнем. Відаць, меў падставы Міхал Ходзька надзяліць Валовіча, героя сваёй паэмы «Дзесяць малюнкаў», наступнымі словамі: «Прыйдзе той вялікі і шчасны дзень, калі брат спазнае брата, багатая зямля стане ўсеагульнай уласнасцю і свабодна ўздыхнуць грудзі маці-Айчыны».

Разам са сваім памочнікам Яцкевічам ранняй вясной 1833 года Валовіч быў ужо на Слонімшчыне. Нягледзячы на цяжкую хваробу, ён пачаў фарміраваць паўстанцкі атрад. Першымі ў лясы прыйшлі сяляне з Парэчча — ляснік Лявон Панасюк, два браты-беларусы Іван і Базыль Панасюкі (апошні скрываўся ад рэкрутчыны два гады). Услед за імі ў атрад уліліся Базыль Алізар, Фёдар Сяйчук, Іван Мартынкевіч, сяляне з Вострава і Бардашоў. Паўстанцы збіраліся напасці на Слонім, вызваліць там з астрога вязняў і з іх дапамогай пачаць больш шырокія дзеянні. Патрэбны былі грошы на ўзбраенне, і, каб здабыць іх, партызаны арганізавалі напад на пошту.