Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

Праходзячы мiма хлебнай крамы, я мiжволi прыпынiўся - хлебны дух ударыў мне, галоднаму, у ноздры так, што галава закружылася.

- Там хлеб, - паказаў я на вiтрыну, - хлеб.

- Зойдзем, - сказаў мiлiцыянер.

Мы зайшлi. Ён купiў за свае грошы фармавую буханку i даў мне. Я адразу ж упiўся ў яе зубамi, i, пакуль дайшлi да турмы, ад буханкi застаўся невялiкi акрайчык.

Развiталiся мы па-сяброўску - поцiскам рукi.

"Вось жа, - думаў я пра яго з удзячнасцю, - ёсць добрыя людзi i сярод канваiраў".

Перапыняючы гэты аповяд, адзначу, што на добрых людзях трымаецца свет. Сустракалiся мне такiя людзi i ў лагеры, i пасля лагера. Былi яны ў судах, у тым жа НКУС. I калi б кожны, ад каго залежалi лёсы людзей, няхай сабе i ў тыя страшныя гады тэрору, стараўся рабiць як можна меншае зло, а не iмкнуўся выбiцца ў перадавiкi, вызначыцца актыўным "баявым штыком партыi" - так называлi сябе сталiнскiя карнiкi, - то цi было б столькi ахвяр?

У камеры яшчэ на парозе я паказаў чатыры пальцы i крыкнуў, што далi чатыры гады. Сусед па нарах пацiснуў мне руку, вiншуючы з "толькi чатырма гадамi". А драматург Курдзiн уздыхнуў: "Вось бы i мне так пашанцавала". Яму не пашанцавала, яго расстралялi.

Ну а потым быў доўгi, цяжкi этап праз усю Расею, Сiбiр аж да станцыi Ўсуры ў Бамлаг, дзе я апынуўся перад самай зiмою.

Пра лагер пiсаць цяжэй, чым пра турму, следства, суд. Пра яго ўжо расказана шмат, i ў кожнага зэка быў свой лагер, са сваiмi пакутамi i маленькiмi радасцямi. Гэтыя маленькiя радасцi i ратавалi чалавека ад самагубства.

Сталiн, стварыўшы такое пекла, як лагеры, меў мэту не толькi пакараць чалавека фiзiчна невыноснымi ўмовамi, але i пазбавiць уласцiвай чалавеку чалавечнасцi. Лагер, акрамя фiзiчных пакут, - яшчэ i пазбаўленне чалавечага "я". У сталiнскага зэка такая бяспраўнасць, ён так унiжаны, што яго становiшча можна параўнаць са становiшчам старажытных рабоў. Лагеры, якiя, як ракавыя пухлiны, усеялi ўсю краiну, наклалi цяжкi змрочны адбiтак i на ўвесь уклад жыцця ў СССР. Жыць у "лагернай" краiне i не мець нiякага дачынення да лагернага вопыту, яго парадкаў, маралi нельга было. Кожны савецкi чалавек так цi iнакш звязаны з гэтым лагерным вопытам. Калi ты не сядзеў сам, то ўсё адно меў дачыненне да яго: нехта сядзеў з блiзкiх, знаёмых. Быт, лагерная псiхалогiя, лад жыцця перайшлi з лагера на "волю", заразiлi яе. Ён, гэты дух сталiнскага лагера, яшчэ i цяпер не выветрываецца са свядомасцi народа. Жорсткасць, права моцнага, падман, хлусня, несправядлiвасць - законы i мараль лагера яшчэ жывуць у грамадстве, маюць сiлу вялiкую.

У лагеры жыў у лепшых умовах не той зэк, хто быў значны на волi, хто валодаў вопытам высокай прафесii, хто разумны, адукаваны, а, як i задумана вярхоўным i яго хаўруснiкамi, розная крымiнальная нечысць, "сябры народа", якiх i ставiлi камандаваць i ўнiжаць людзей адукаваных i разумных, сумленных так званых ворагаў народа.

Колькi прыходзiлася бачыць такiх сцэн, калi былыя вядомыя вучоныя, пiсьменнiкi, военачальнiкi ўнiжалiся перад блатаром поварам, вымольваючы ў яго лiшнi чарпак баланды. Колькi iх корпалася ў кухонных памыйках, вышукваючы нешта ядомае. Не магу забыць, як былы нарком асветы адной сярэднеазiяцкай рэспублiкi збiраў бульбяныя ашкрэбкi i, каб не перахапiлi iншыя зэкi, таропка запiхваў iх у кiшэнi. Голад чалавека ўнiжаў.

Тыя, хто заганяў у лагеры мiльёны невiнаватых, мелi задачу не проста iзаляваць iх, але i вытравiць у iх усё чалавечае, маральнае: любоў, мiласэрнасць, дружбу, сумленне. Для гэтага i стваралiся такiя ўмовы нявольнiкам, каб узмацнiць у iх самыя нiзкiя iнстынкты. Калi маса галадае, чэзне ад холаду i непасiльнай працы, разута i раздзета, тады i пачынае знiкаць чалавечая мараль, а замест яе не любоў да блiжняга - такога ж пакутнiка, як сам, а варожасць, як да канкурэнта на лепшае месца на нарах, на лёгкую работу, большую пайку.

Вядомы пiсьменнiк Варлам Шаламаў, вязень сталiнскiх лагераў з семнаццацiгадовым стажам, лiчыць, што жыццё ў лагеры - гэта ганебны i адмоўны вопыт чалавека, i чалавек не павiнен нават чуць пра лагер. Нiводзiн чалавек не становiцца нi лепшым, нi мацнейшым пасля яго. Лагер, сцвярджае Шаламаў, адмоўная школа, адмоўны вопыт, разбэшчванне для ўсiх - як для зняволеных, так i для начальнiкаў, канваiраў, усёй лагернай абслугi. I нават для тых, хто проста назiраў за лагерным жыццём, быў сведкам збоку.

Адбываў я свой тэрмiн у двух лагерах - спачатку ў Бамлагу, потым у Нiжне-Амурскiм лагеры. У Бамлагу працаваў на пагрузцы гравiю i пяску на чыгуначныя платформы. Якая ж гэта была цяжкая праца! Рабочая змена доўжылася дзесяць гадзiн.