Антуан Сент-Экзюпери - Ваенны лётчык

Штурман, забіты напавал чаргою знішчальніка, ляжаў у глыбіні кабіны.

— Тады я адступіў назад, гляджу — стралка таксама няма…

Стралок таксама быў мёртвы.

— Я вырашыў, што застаўся адзін…

Ён разважаў:

— Калі б я ведаў… Я мог бы зноў улезці ў кабіну… Гарэла не гэтак ужо й моцна… Я доўга ліпеў на крыле… Перш чым пакінуць кабіну, я паставіў самалёт на кабрыраванне. Машына ішла правільна, дыхаць сяк-так можна было, і я не зусім пагана адчуваў сябе. Так, я даволі доўга трымаўся на крыле… Я не ведаў, што рабіць…

Перад Сагонам зусім не паўставалі нейкія невырашальныя праблемы: ён думаў, што застаўся на борце адзін, самалёт яго гарэў, а знішчальнікі ўсё заходзілі і заходзілі на яго, усё палівалі кулямі. 3 расказу Сагона нам стала ясна адно: ён не адчуваў ніякіх жаданняў. Ён нічога не адчуваў. Часу ў яго было аж занадта. Яму выключна не было чаго рабіць. I спакваля да мяне даходзіў гэты незвычайны душэўны стан, які часам суправаджае немінучасць блізкай смерці: раптам выяўляецца, што табе зусім няма чаго рабіць… Як усё гэта не падобна на ўсялякія байкі пра галавакружэнне, пра кулянне потырч у небыццё! Сагон пачуваў сябе там, на крыле свайго самалёта, быццам ён адрынуты па-за межы часу.

— А потым я скокнуў, — сказаў ён, — скокнуў няўдала. Мяне крутанула, бы ў віры. Я баяўся зарана тузнуць за колца, каб не заблытацца ў парашуце. Счакаў, пакуль не выраўняюся. О, чакаў я доўга…

Такім чынам, Сагону запомнілася, што ад пачатку да канца падзеі ён нечага чакаў. Чакаў, пакуль полымя стане мацнейшае. Потым невядома чаго чакаў накрыле. I ў свабодным падзенні на вертыкалі таксама чакаў.

I гэта быў Сагон, так, гэта быў самы звычайны Сагон, яшчэ спакайнейшы, чым заўсёды, Сагон, які стаяў над прорвай і з недаўменнем і злосцю таптаўся на месцы.

Вось ужо дзве гадзіны, як мы лунаем у атмасферы, дзе ціск на чвэрць ніжэй нармальнага. Экіпаж спакваля знясільваецца. Мы амаль не размаўляем. Разы са два я яшчэ паспрабаваў асцярожна націснуць на педаль. Але я не настойваў. Штораз мяне апаноўвала ранейшае адчуванне саладжавай знямогі.

Дзютэртр загадзя папярэджвае мяне пра віражы, якія патрэбны яму для фотаздымкі. Я сяк-так выкручваюся, хоць штурвал амаль зусім прымёрз. Я нахіляю самалёт і бяру штурвал трохі на сябе, машына сяк-так уваходзіць у віраж, і Дзютэртр паспявае зрабіць кадраў з дваццаць.

— Якая вышыня?

— Дзесяць дзвесце…

Я зноў думаю пра Сагона… Чалавек заўсёды застаецца самім сабою. Усе мы розныя людзі. I ў сабе самім я выяўляў толькі самога сябе. Сагон ведаў толькі аднаго Сагона. Той, хто памірае, памірае тым, кім ён быў. I калі смерць спасцігла звычайнага шахцёра, памірае звычайны шахцёр. Дзе яно, тое дзікае вар'яцтва, якое выдумляюць пісьменнікі, каб уразіць нас?

У Іспаніі я бачыў, як з-пад руінаў разбітага снарадам дома дасталі чалавека, якога адкопвалі некалькі дзён. Маўкліва і неяк прыцішана, як мне здалося, абступіў натоўп таго, хто вярнуўся ледзь не з таго свету. Зацярушаны пяском і смеццем, ледзьве жывы ад задухі і голаду, ён нагадваў нейкае дапатопнае страхоцце. Калі сёй-той асмеліўся падысці да яго з роспытамі, а ён з тупой увагай пачаў прыслухоўвацца нясмеласць натоўпу абярнулася пачуццём нейкай балючай няёмкасці.

Ключы, якімі спрабавалі адамкнуць свядомасць уратаванага, не падыходзілі, бо ніхто не ведаў, пра што ж трэба ў яго спытацца. У яго дапытваліся: «Што вы адчувалі… Што думалі… Што рабілі…» — быццам наўздагад кідалі масткі цераз прорву. Гэтак хапаюцца за першы-лепшы сродак, каб прыцягнуць увагу агорнутага моракам глуханямога сляпка, якога намагаюцца выратаваць.

I калі чалавек адчуў, што можа адказваць, ён сказаў:

— Праўда-праўда, я чуў працяглы трэск…

I:

— Мне было вельмі цяжка. Гэта так доўга цягнулася… Ох, як доўга…

I яшчэ:

— У мяне ўсё балела, так балела…

I гэты чалавек расказваў нам толькі пра гэтага чалавека. Больш за ўсё ён гаварыў пра свой згублены гадзіннік…

— Я шукаў яго, так шукаў… Ён мне вельмі дарагі, але ў такой цемрадзі, што хоць вока выкалі…

Канечне, жыццё навучыла яго адчуваць плынь часу і любіць звыклыя рэчы. I для ўспрымання свету, хай сабе і абмежаванага абвалам і цемрай, у ягоным распараджэнні меліся пачуцці толькі таго чалавека, якім ён быў. I на галоўнае пытанне, якое ніхто так і не здолеў яму задаць, але якое круцілася ўва ўсіх на языку: «Кім вы былі? Каго вы там выявілі ў сабе?» — ён змог бы адказаць толькі адно: «Самога сябе…»