Вадим РОСТОВ - Сборник статей по истории Беларуси

Вадим РОСТОВ

Зараз наша радзіма — незалежная эўрапейская рэспубліка. Як кожная вольная краіна яна валодае ўсімі атрыбутамі дзяржаўнасці — тэрыторыяй, межамі, урадам і г.д. Сучасная наша мяжа адпавядае адміністрацыйным межам БССР. Яна замацавана дамовамі і пагадненнямі з кожным з бакоў, зьяўляецца міжнародна прызнанай і найбольш адпавядае сучасным інтарэсам Беларусі і краін суседзяў. Але варта зазначыць, што першапачатковая мяжа нацыянальнага беларускага гаспадарства выглядала трохі інакш. І калі мяжа БНР, абвешчанай 25.03.1918 г. у этнічных межах, на некаторых сваіх адрэзках супадала з сучаснай мяжой РБ, то на іншых прасоўвалася значна далей ад таго як зараз.

Я жадаю распавесці вам пра Паўночна-Заходні адрэзак мяжы, ад размяшчэння якога залежала не толькі прыналежнасць тэрыторый але і самой гісторыі. Прадметам спрэчкі сталася старажытная сталіца беларускамоўнага ВКЛ — Вільня. Свае пляны на конт гэтага горада малі не толькі беларусы, але і палякі з летувісамі. Летувісам Вільня была неабходна, як пацверджанне іхных гістарычных мітаў, як спосаб замацаваць за сабой гісторыю ВКЛ. Палякі ж лічылі Вільню не больш як прыступкай на шляху да здзяйснення “ягелонскай” палітыкі, згодна якой паміж Польшчай і Расеяй не павінна было існаваць ніякіх іншых дзяржаваў.

Напачатку хачу зазначыць, што межы БНР былі прызнаныя ўсімі суседзямі (у тым ліку і Летувой) і некаторымі эўрапейскімі краінамі, што 03.12.1918 г. было пацверджана пераездам Рады БНР у Вільню. Дарэчы абвешчаная 01.01.1919 г. у Смаленску бальшавісцкая ССРБ у процівагу буржуазнай БНР таксама была акрэслена этнічнымі межамі.

Але барацьба за старажытную сталіцу ВКЛ на той час вялася зусім ужо не палітычная, а ваенная. За кароткі перыяд горад займалі то польскія, то савецкія войскі. Таксама нядаўна вызваленая ад імпэрскага гнёту Польшча была прафінансавана і ўзброена краінамі Антанты з мэты стварэння буферу паміж Савецкай Расеяй і буржуазным светам. Гэта, а таксама маўклівая згода краін Захаду, дазваляла ёй ажыццяўляць сваю палітыку гвалтоўнымі метадамі.

Трэцім гульцом на гэтай арэне была Летува, атрымоўваўшая падтрымку з боку Нямеччыны. 12.07.1920 г. Летува і Расея апдпісваюць дамову, згодна якой Летуве перадаецца Вільня з гарадамі Браславай, Лідай, Горадняй. Упаўнаважаны Расеі Іоффэ заяўляе: “Товарищи, есть ли о чем говорить. Сейчас мы ведем войну с Польшей. Уступая жадным литовским ксендзам белорусскую территорию с гор. Вильня, мы, благодаря этому, не только обеспечиваем наш правый фланг, но в некоторых случаях получаем и помощь со стороны Литвы. Если мы Польшу победим, то дни клерикально-буржуазной Литвы будут сочтены. Если же нам придется отступить в глубь Белоруссии, то мы оставляем ксендзовской Литве количество белорусского населения, которого она никогда не переварит. В результате недоразумений между литовцами и белоруссами, которые мы считаем неизбежными, мы будем иметь революцию, которая в свою очередь сотрет с лица земли клерикально-буржуазную Литву”. Дзеля канчатковага замацавання гэтых земляў за сабой Летува падпісвае 07.10.1920 г. Сувалкскую мірную дамову з Польшчай, згодна якой тэрыторыя Вільні і края часова застаецца за Летувой, але ужо на наступны дзень (08.10.1920 г.) польскі генэрал Людвік Жылігоўскі ўзнімае “народнае паўстанне” і ўтварае прапольскую Рэспубліку сярэдняй Літвы (Litwa?rodkowa).

14.05.1921 г. адбываецца паседжанне Лігі Нацый, на якой упаўнаважаны Летувы Мілашюс “выклаў гістарычныя, прававыя, этнаграфічныя і эканамічныя аргуманты прыналежнасці Вільні Летуве”. Галоўным аргумантам быў старажытны Талмуд, у якім было напісана “надрукаваны ў Вільні, сталіцы Літвы”. Разумеючы ўсю складанасць пытання прадстаўніком Вялікбрытаніі П.Хімансам 20.05.1921 г. быў выкладзены праект вырашэння пытання, але дэлегацыя Летувы яго рашуча адвергла. Абраны 08.01.1922 г. Сейм Сярэдняй Літвы амаль адзінагалосна прагаласаваў за далучэнне Сярэдняй Літвы да Польшчы. Хуткім часам Сейм Летувы зразумеў, што далейшая барацьба не мае рацыі і 19.03.1938 г. сам афіцыйна зацвердзіў адсутнасць у Летувы прэтэнзый на Вільню і край.

Разам з Вільняй у складзе Польшчы апынулася і тэрыторыя Заходняй Беларусі. Разам яны склалі “крэсы ўсходнія”, заселеныя, па меркаванні “санацыйных” уладаў, людзьмі другога гатунку. Каб больш-меньш абяліць сваю палітыку, польскія ўлады пачалі ажыццяўляць працэс палянізацыі — знішчаць інтэлігенцыю, зачыняць цэрквы і школы. Пры дапамозе фашыстоўскіх бонзаў быў створаны Бяроза-Картузкі канцэнтрацыйны лягер, у якім утрымлівалася беларуская інтэлігенцыя, палітычныя і грамадзкія дзеячы. Лягер неаднаразова інспектаваўся высокімі чынамі 3-га Райху і яны былі вельмі задаволеныя ўбачаным. Такім чынам палякі плянавалі давяршыць распачатую яшчэ ў часы Рэчы Паспалітай палітыку палянізацыі.