Андрей Тихомиров - Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль

Захчин (загчин [dzakhchin] – «ахиу» гэсэн тэмдэглэгээ) нь Баруун Монголд одоо амьдарч буй Ойрадуудын бүлгүүдийн нэг юм. Тэд Ойрад (Ойрат-Халимаг) хэлний Захчинскийн аялгатай, мөн монгол (Халх) хэлээр ярьдаг. Итгэгчид бол Буддистууд, зарим нь уламжлалт итгэл үнэмшлийг баримталдаг. «Захчини» угсаатны нэр 17-р зууны сүүлээр гарч ирсэн. Жунгарын засаг захиргаанаас хил хязгаарыг хамгаалах зорилгоор хуваарилсан Торгуц, Дербет, Халх нарын дунд хэдэн арван гэр бүлээс бүрдсэн бүлгийн тэмдэглэгээ (энэхүү нэр нь «маржин» гэсэн нэр) юм. 1758 онд Зүүнгарын хаант улсыг ялсны дараа Манжийн талд шилжсэн Захчинуудаас тусдаа хошуун байгуулагдаж, дараа нь Зайсангаар удирдуулсан бие даасан «туг» байгуулж, үлдсэн хэсэг нь Кобдо хотын захиргаанд захирагджээ.

Халимагууд (Халим. Халмг, Халмгуд, Мон. Халимаг) бол Ойрадын бүлгийн монголчууд юм. Тэд ОХУ-ын харьяанд байдаг Халимагийн бүгд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд голдуу орос хэлээр ярьдаг, мөн ихэнхдээ халимагийн хэлээр ярьдаг. Тэд бол XVI зууны сүүлч – XVII зууны эхээр Төв Азиас Доод Волга, Хойд Каспийг зорьж ирсэн Ойратын овгийн удам юм.

Халимагийн итгэгчдийн дунд гол шашин бол Гэлүг Төвдийн сургуулийн буддизм; Христийн шашинтан гэж үздэг баптисм хүртсэн халимагууд бас бий.

Халимагийн өөрөө нэрлэсэн Халмг (Халмгуд) нь ихэнхдээ турк нэр томъёогоор гардаг – «салсан», «хоцрогдсон» (Халимагтай холбоотой монгол хэлэнд ийм үг байдаггүй). Халимагуудын өвөг дээдэс нь 16-р зууны сүүл – 17-р зууны эхэн үед нүүдэллэн ирсэн Ойрат овгууд юм. Зунгараас орчин үеийн Казахстаны нутаг дэвсгэр ба Дорнод Сибирь, дараа нь Доод Волга, Хойд Каспийг хамарна. Орчин үеийн Халимагийн нутаг дэвсгэрийг эдгээр омгууд (мөн дараа нь хэсэгчлэн Халимаг хааны бүрэлдэхүүнд багтсан хөрш зэргэлдээ бүс нутгууд) -аар суурьшуулах явцад олон үндэстэн, хэл шинжлэлийн өвөрмөц байдлыг олж авсан халимаг үндэстэн бий болжээ. Цаг хугацаа өнгөрөхөд турк, орос, бусад зарим үндэстний бүрэлдэхүүн цөөн тоогоор Халимагийн угсаатны бүлэгт нэгдэв.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.