Пьер Буль - Планета малпаў (на белорусском языке)

Значыцца, удзел малпаў, здольных гаварыць, у прадаўжэннi лiтаратуры, падобнай на нашую, справа зусiм мажлiвая. Уявiм сабе, што праз нейкi час некалькi малпаў-лiтаратараў iстотна паразумнелi. Як кажа мой вучоны сябра Карнэлiй, думка ўвасабляецца ў дзеяннi, - у дадзеным выпадку ў механiзме мовы, - i такiм чынам, у новым, малпавым свеце маглi з'явiцца арыгiнальныя iдэi, хаця б па адной у стагоддзе, як у нас на Зямлi.

Дзёрзка развiваючы гэтую гiпотэзу, я хутка прыйшоў да пераканання, што добра выдрэсiраваныя жывёлiны маглi б падобным чынам стварыць карцiны i скульптуры, якiмi я любаваўся ў музеях Сароры, дый увогуле зрабiцца спецыялiстамi ў любой сферы чалавечага мастацтва, у тым лiку i ў нашым кiно.

Разгледзеўшы спачатку вышэйшыя формы дзейнасцi розуму, я без цяжкасцi праверыў слушнасць сваёй тэорыi ў дачыненнi да iншых сфер.

Нашая прамысловасць нядоўга супрацiўлялася майму аналiзу. Мне было абсалютна ясна, што, каб падтрымлiваць яе жыццё на адным i тым самым дасягнутым узроўнi, зусiм неабавязкова выяўляць асабiстую iнiцыятыву. У яе аснове ляжыць праца рабочых, якiя паўтараюць адны i тыя ж рухi, кiраўнiкi ж складаюць адны i тыя ж справаздачы i прамаўляюць у аднолькавых абставiнах аднолькавыя словы. I тых, i другiх малпы маглi б замянiць, не пашкодзiўшы справе - дастаткова выпрацаваць патрэбныя ўмоўныя рэфлексы.

Што ж да вышэйшых сфер адмiнiстрацыi, дык там перайманне, як мне здаецца, займае яшчэ большае месца. Каб кiраваць нашай сiстэмаю, гарылам трэба было хiба што засвоiць некалькi поз i прамоў, скапiраваўшы iх з аднаго ўзору.

Так я пачаў глядзець новымi вачыма на сама разнастайныя сферы чалавечай дзейнасцi, уяўляючы ў iх замест людзей малпаў. Я з пэўным задавальненнем аддаваўся гульнi фантазii. Уявiў сабе ўсе шматлiкiя палiтычныя сходкi, на якiх прысутнiчаў як журналiст. Згадаў штампаваныя адказы тых, у каго давялося браць iнтэрв'ю. Асаблiва ярка запомнiўся славуты ў свой час судовы працэс, апiсаны мною за некалькi гадоў да адлёту.

Адвакат быў адзiн з прызнаных зуброў юрыспрудэнцыi. Але чаму ж ён бачыўся мне цяпер ганарлiвай гарылаю, зрэшты, як i не менш знакамiты пракурор? Чаму паслядоўнасць iх прамоў i жэстаў асацыiравалася ў мяне з умоўнымi рэфлексамi, якiя выпрацавалiся ў вынiку добрай дрэсiроўкi? Чаму старшыня суда злiваўся ў маiм усведамленнi з важным арангутанам, якi механiчна прамаўляў завучаныя на памяць фразы, рэфлекторна рэагуючы на тыя цi iншыя словы сведкаў або гоман публiкi?..

Да самага канца нашага падарожжа я не мог пазбавiцца ад такiх супастаўленняў. Калi я падумаў пра нашую фiнансавую i дзелавую алiгархiю, у памяцi паўстала суцэльна малпавае вiдовiшча, убачанае нядаўна на Сароры: бiржа, куды зацягнуў мяне адзiн сябар Карнэлiя, - яна лiчылася знакамiтай выдатнасцю сталiцы...

Бiржа размяшчалася ў велiзарным будынку. Далёка ад яго чуўся густы i няясны гул, якi, пакуль мы наблiжалiся, ператвараўся спакваля ў аглушальную какафонiю. Мы ўвайшлi i адразу ж апынулiся ў цэнтры нейкай неверагоднай калатнечы. Я схаваўся за калону. Я ўжо даўно прывык да асобных малпаў, але ў iх натоўпах усё яшчэ бянтэжыўся. А тут быў такi натоўп, што ў параўнаннi з iм нават кангрэс малпаў-фiзiёлагаў здаўся мне маленькай сходкаю.

Уявiце сабе каласальных памераў залу, бiтком набiтую малпамi, якiя гарлапанiлi, жэстыкулявалi, мiтусiлiся, кiдалiся ў нейкай iстэрыi ў розныя бакi, сутыкалiся i разбягалiся не толькi на падлозе, але i на самай столi, на такой вышынi, што ў мяне ажно кружылася галава. Бо паўсюды тут былi зладжаны лесвiцы, трапецыi, канаты, каб малпы маглi перамяшчацца, калi хацелi, у любым кiрунку. Такiм чынам малпы запаўнялi ўвесь аб'ём залы, якая была падобная на гiганцкую клетку для паказу чацверарукiх у нейкiм фантасмагарычным цырку.

Малпы лiтаральна лёталi, заўсёды паспяваючы за што-небудзь зачапiцца ў той самы момант, калi падзенне здавалася непазбежным - i ўсё гэта пасярод пякельнага гвалту воклiчаў, пытанняў, адказаў, крыкаў i, нарэшце, проста дзiкiх енкаў i стогнаў, якiя не мелi нiчога агульнага з цывiлiзаванай моваю. Там былi, напрыклад, малпы, якiя брахалi, так, брахалi без усялякай на тое прычыны, пералётваючы на канцы каната з аднаго кута залы ў другi.

- Вы калi-небудзь бачылi штосьцi падобнае? - з гонарам спытаўся ў мяне сябар Карнэлiя.

Я ахвотна прызнаўся, што не. Але мне прыйшлося доўга ўспамiнаць усё добрае, што я дагэтуль зведаў пра малпаў, каб па-ранейшаму ставiцца да iх, як да разумных iстот. Любое стварэнне, здольнае мыслiць, трапiўшы ў гэты цырк, непазбежна прыйшло б да высновы, што прысутнiчае на шабашы вар'ятаў або шалёных звяроў. У гэтым роi нельга было вылучыць хоць адну непадобную на астатнiх малпу, нi ў кiм не было i найменшай iскрынкi думкi. Усе былi аднолькава адзетыя, i на ўсiх мордах застыла адна i тая ж вар'яцкая маска.