Пьер Буль: Замежная фантастыка

Амерыканскі фантаст Р. Шэклі з’едліва і бязлітасна выкрывае гэту накіраванасць чалавечай культуры. У апавяданні «Бітва» разглядаецца біблейскі сюжэт пра Армагедон, апошнюю бітву паміж сіламі дабра і святла, з аднаго боку, і сіламі зла і цемры — з другога. Супраць полчышчаў сатаны людзі ўводзяць тэлекіруемыя танкі, робаты-знішчальнікі, ракеты… А самі сочаць за бітвай па тэлевізары са зручных і бяспечных сховішчаў. Сатана і яго войска прайграюць, «нячыстая сіла» не можа перамагчы тварэнні чалавека, які прывык ваяваць. Але раптам у сюжэце нечаканы паварот: робаты ажываюць, на іх сыходзіць «дар божы», і яны падымаюцца ў неба, Бог бярэ іх да сябе, у рай. Тады людзі мітусяцца, але што зробіш? Яны ж не ваявалі, яны ў Вялікай Бітве былі толькі гледачамі. Іронія жорсткая, але справядлівая, і яна набліжаецца да прытчы. Так, чалавек павінен браць на сябе самае складанае, самае цяжкае. Бо ён — чалавек. Тэхніка, вядома, можа многае, у будучыні зможа яшчэ больш, але галоўнае ўсё ж — чалавек!

Робат Анель у апавяданні С. Лема «Няшчасны выпадак» прызначаны для выканання шырокай праграмы работ. Ён робіць дзіўны і невытлумачальны на першы погляд учынак: здымае страховачныя рэактыўныя кабуры, узыходзіць на гару, але выпадкова зрываецца адтуль і разбіваецца. Спецыялістам тут усё зразумела: машына сапсавалася. Аднак Піркс, герой многіх апавяданняў Лема, вопытны касманаўт і думаючы чалавек, робіць другі вывад. Ён параўноўвае дзеянні Анеля з тымі, якія сам хацеў зрабіць. Піркс на гэтай планеце марыў заняцца альпінізмам. Інструкцыі гэта забаранялі. I вось Анель парушыў забароны, якія былі ўкладзены ў яго праграму. Паводле думак Піркса, робату хацелася праверыць сябе. Гэта азначала, што ён стаў болып разумны, чым гэтага хацелася яго стваральнікам. Апавяданне па сутнасці рэалістычнае, бо псіхалагічна правільнае. Не толькі робаты, але і жывёлы іншы раз робяць свядомыя дзеянні. Аднак робяць гэта тады, калі яны сярод людзей.

Вось мы падышлі і да другой тэмы зборніка: пераадолення «пастак» тэхналагічнай цывілізацыі. Ф. Браўн у апавяданні «Арэна» ідзе ад сітуацыі якая зразумелая многім: вайна, неабходнасць абароны радзімы. Праўда, маштабы павялічаны, размова тут пра абарону роднай планеты, а вайна — касмічная, з другой цывілізацыяй. У цэнтры апавядання паядынак у духу традыцый старажытнасці, калі перад бітвай сыходзіліся ў смяротнай сутычцы два воіны. Аднак пройгрыш у гэтай сутычцы азначаў не толькі асабістую гібель байца, але і знішчэнне яго цывілізацыі. Тут ужо нельга сказаць, што адзін у полі не воін.

Ва ўмовах паядынку, які арганізаваны нейкім звышрозумам, ёсць штосьці накшталт падказкі — Карсану. Так, па ўмовах перамагчы павінен той, у каго будзе моцная воля да жыцця, больш мужнасці, больш розуму… Звышрозум разумее, што для яго абедзве цывілізацыі роўныя.

Гэтыя якасці сапраўды адыгрываюць важную ролю ў сутычцы, але рашаючае ўсё ж іншае: нейкая тыповая ўласцівасць байцоў, якая адлюстроўвае, магчыма, карэнную асаблівасць кожнага віду разумнага жыцця, прадстаўнікі якіх тут сустрэліся.

Не трэба пераказваць ход сутычкі. Карсан перамагае, таму што ён — чалавек! Таму што ён здольны спачуваць іншай істоце, суперажываць чужы боль. Так, вядома, не ва ўсіх людзей развіта гэта пачуццё, але тым не менш, якім бы жорсткім ні быў чалавек да сваіх братоў, ён, толькі калі зусім вырадак і падонак, не праявіць міласэрнасці да хворай ці раненай жывёліны. Пад словам «міласэрнасць» мы тут разумеем тое, што жывёлу проста дабіваюць, каб яна не памірала ў пакутах. Прышэлец, праціўнік Карсана, не толькі пазбаўлены здольнасці спачуваць, наадварот, ён адчувае незразумелую нянавісць да іншых форм жыцця, напрыклад, здзекуецца з яшчаркі, нават адмаўляецца ад перагавораў з Карсанам. Карсан міласэрна дабівае скалечаную яшчарку: гэтага просіць чалавечым голасам другая яшчарка… Як у казцы: праяві, чалавек, дабрыню, і яна да цябе вернецца.

Гэта мадэль зразумелая кожнаму чытачу, нават не аматару навуковай фантастыкі. Але ўнутры тут чыста навукова-фантастычная тэма — тэма кантакту. Паядынак Карсана і Прышэльца — адзін з варыянтаў кантакту чалавека і другога разумнага жыхара космасу, прычым не лепшы варыянт. Жыццё ў космасе, можа, ёсць у самых розных формах. Людзям яшчэ прывыкаць да гэтага, калі яны высадзяцца на іншых планетах. Фізіка і хімія розных планет, думаем, можа ствараць і такія формы разумнага жыцця, што мы не толькі не знойдзем з імі агульнай мовы, а проста будзем адмаўляць адзін аднаго, як у апавяданні Ф. Браўна.