Әхәт Гаффар - Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Г. Исхакый иҗатына гомуми бәяләмә бирелгән бүлекчәдә китап иясе әдипнең тиңсезлеген якты рухта ачып биргән.

Әйе, бу кеше «Ике йөз елдан соң инкыйраз» дигән фантастик-публицистик повесте белән татар реалистик прозасына нигез сала. Әсәрдә милләтне юкка чыгаруның биш сәбәбе күрсәтелгән. Болар – тәхет әсирлеге, мәктәп-мәдрәсә юклыгы, фәкыйрьлек, шәкертләрнең урыс мәктәбендә укымавы, кылган гамәлләренең нәтиҗәсез, файдасыз булуында. «Ике йөз елдан соң инкыйраз» повесте – әдипнең төп иҗат программасы, барлык әсәрләренең лейтмотивы ул. Анда халык язмышының, милләтнең тарихи язмышын хәл итүдә хатын-кызның роле; кыенлыклар алдында сыгылып төшмәскә; халыкның милли яшәеше, гореф-гадәтләре; инкыйраз упкынына алып баручы катнаш никахлар; урыс һәм большевиклар империясенең илбасарлык, талау шөгыле; кичәге татар морзалары катлавы – бүгенге номенклатура системасының милләтне инкыйразга өстерәве; эчкечелек; фахишәлек, иман алыштыру, алдау һәм башка җитди мәсьәләләр күтәрелә. Шунысы мөһим: әлеге проблемалар Исхакый әсәре аша гына түгел, бәлки татар әдәбиятының күренекле язучылары әсәрләренә логик бәйләнештә тасвирлана.

Икенче бүлек Г. Исхакый иҗатын өйрәнүнең торышын ачыклауга багышлана. Анда әдипнең 1917 елга кадәрге иҗаты татар әдәбиятының милли кыйбласын тәшкил итүен, большевиклар хакимияте һәм аның татарлар арасындагы мөрит-куштаннары Исхакый иҗатындагы милли фикергә каршы көрәшкә ташлануы сурәтләнә. Ни аяныч, бу аяусыз, шәфкатьсез кампаниягә М. Солтангалиев, С. Атнагулов, Г. Ибраһимов, М. Сәгыйдуллин, Ф. Бурнаш, Х. Хәсәнов кебек зыялылар да бирелеп китә. Шулар арасыннан Гаяз Исхакыйны каралту, түбәнсетү, аның абруен төшерү өчен Г. Ибраһимов зур тырышлык куя. Ары таба мондый эшчәнлек белән Г. Толымбайский, К. Фасеев, М. Абдуллин, С. Батыев, Ф. Газизуллин, Р. Нәфыйков, Г. Усманов һәм башкалар да шөгыльләнә.

Ә мондый көчләргә каршы торуга беренче мөмкинлек килеп чыгу белән үк, И. Нуруллин, Т. Галиуллин, Ә. Кәримуллин, Х. Миңнегулов, М. Госманов, А. Әхмәдуллин, Т. Миңнуллин, Ф. Мусин, М. Мәһдиев, Д. Исхаков, Һ. Мәхмүтов, Ә. Сәхапов, Г. Фәйзрахманов, З. Зәйнуллин, Ф. Галимуллин, Т. Бариев кебек зыялылар фидакярләрчә көрәшә. Аларның хезмәтләренә, эшчәнлегенә автор зур бәя бирә.

«Исхакый һәм татар әдәбияты» дип аталган бүлектә галим Г. Исхакый иҗатына бәйле рәвештә татар прозасын җентекле рәвештә тулаем тикшерә, дистәләрчә язучы әсәрләренең төп мәсләген, кыйбласын, әһәмиятен рухи уртаклыгын дөрес билгели.

Ул, нәтиҗә ясап, Гаяз Исхакыйның әдәбиятыбызда милли йөз булдыру өчен гаять зур көч куюын, «Исхакый мәктәбе» барлыкка килүен, тарафдарларының милли яңарышны көчәйтүдә зур роль уйнавын язучының «бердәм агым» теориясенең XX гасыр татар әдәбиятындагы төп юлны билгеләвен кире каккысыз итеп дәлилли.

Шуңа күрә «Исхакый иҗаты» дигән монография татар әдәбиятына, әдәбият белеме һәм теориясенә зур хәзинә, яңалык булып килеп керә. Хезмәт эзлекле, фәнни-публицистик үткен каләм белән зур максатны күздә тотып язылган.

Без – адәми затлар, аның да әүвәл совет халкы дип йөртелгәннәре үз газиз башкайларыбызны хәзер генә бүкән белән балта арасыннан алдык бугай. Алдык та сәерсенеп, гаҗәпсенеп, таң калып, тантана кылып, үзебезнең кем булганыбызны уйларга керештек тә таныдык, таныта алдык инде: безнең җаныбыз, аңыбыз, рухыбыз шулкадәр дә мәртәбәле, иманыбыз шулкадәр дә саф, какшамас икән ки, кешелек дөньясы безсез булса, бу хәл Җир шарының кителүенә тиңләшер идедер. Аллаһы Тәгалә моның өчен безне рәхмәтеннән ташламасын. Болгар-татар халкы булган, бар, булыр!

Ә бу аң, рух юктан бар булмаган. Милләтебезнең асыл затлары моның хакына җан атып торган инануын вә иманын шул мәсләккә хезмәт иттергән.

Шундыйлардан берсе – күренекле җәмәгать һәм дәүләт эш- леклесе, сәясәтче, милли азатлык хәрәкәтенең атаклы вәкиле Садри Максудидыр. Ул Казан артындагы Ташсу авылында (хәзерге Биектау төбәгенә карый) дөньяга килә. Атасы Нәҗметдиннән беренче дини вә дөньяви белем алганның соңында, гыйлем эстәп, Казанга килә дә шуннан соң аның михнәтле, хикмәтле, ахыр килеп, бәхетле көн күрмеше, үз милләтенең көндәлек вә якты киләчәкле язмышы хакын кайгыртып, шуның белән кешелек дөньясыннан аерылмастай эше башлана. Фани дөньяда яшәве арасында (1879–1957) ул зур мәртәбәгә, олылауга насыйп ителгән олуг бер галим, акыл иясе булуга ирешә.